Эгийн голын цахилгаан станцын талаарх дүгнэлтийг 2026 онд гаргана

Дэлхийд нийт 58 мянган усан цахилгаан станц ажиллаж байна. Манай урд хөршид 24 мянга, хойд хөршид 2500 орчим нь бий. Зарим улс эрчний хүчнийхээ 90-ээс дээш хувийг усан цахилгаан станцаас гаргаж байна. Харин манайх Эгийн гол дээр усан цахилгаан станц барих гэж 30 гаруй жилийн үдэв. Энэ хооронд эрчим хүчний хэрэглээ эрс нэмэгдэж, өдгөө бид ээлж ээлжээр цахилгаанаа хязгаарлуулан зутарч сууна.

Өнгөрсөн мягмар гарагт “Шинжлэх ухаан-оролцоо 2024” арга хэмжээний үеэр Эгийн голын 310 мегаватын усан цахилгаан станц барих төслийн талаар төр, шинжлэх ухаан, эрдэмтэн судлаачдын төлөөлөл ярилцаж, нэгдсэн мэдээлэл өгснийг хүргэж байна. Засгийн газраас хэрэгжүүлэхээр зарласан 14 мега төслөөс зургааг нь тус арга хэмжээний үеэр онцолж, хэлэлцүүлэг өрнүүлсний нэг нь Эгийн голын усан цахилгаан станц барих төсөл байсан юм.

Хоёр талын ШУА хамтран экологийн иж бүрэн судалгаа хийнэ

Сүүлийн 30 гаруй жил яригдсан ч бодитой ажил хэрэг болоогүй Эгийн голын усан цахилгаан станц барих төслийг урагшлуулахын тулд төр засгийн зүгээс ямар ажил хийсэн бэ?

С.Анар (Эрчим хүчний яамны Сэргээгдэх эрчим хүчний хэлтсийн ахлах мэргэжилтэн):

-1992 онд ТЭЗҮ-ийг боловсруулсан. 1994 онд санхүүжилтийнх нь эх үүсвэрийг шийдвэрлэсэн боловч тухайн үеийн нөхцөл байдлаас бол энэ ажил гацсан.

Ингээд 2013 онд БНХАУ-ын Засгийн газраас Монгол Улсын Засгийн газарт олгох нэг тэрбум ам.долларын зээлийн ерөнхий хэлэлцээрийн хүрээнд “Эгийн голын усан цахилгаан станц” төслийг хэрэгжүүлье гэж шийдвэрлэсэн. Үүний хүрээнд 1992 онд боловсруулсан ТЭЗҮ-ийг шинэчлэхээр болж, санхүүжилтийг нь Хөгжлийн банкны зээлийн эх үүсвэрээс гаргахаар болсон юм. Улмаар нэг тэрбум ам.долларын зээлийн хүрээнд шийдвэрлэхээр бэлэн болсон ч 2013 онд ОХУ-аас ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвийн төвд Монгол Улсын Сэлэнгэ мөрний ай сав газарт барихаар төлөвлөж буй усны барилга байгууламжтай холбоотой төслийн талаар авч үзэх ёстой гэсэн мэдээлэл хүргүүлсэн байдаг. Үүнтэй холбоотойгоор тус хорооноос жил болгон Монгол Улстай холбоотой шийдвэр гаргаж эхэлсэн. Тодруулбал, дээрх ай савд барихаар төлөвлөж буй барилга байгууламж нь зөвхөн Эгийн голын станцын төсөлтэй холбоотой биш, үүнээс гадна Шүрэнгийн болон Орхоны усан цахилгаан станц зэрэг олон төсөл, арга хэмжээ хамаарна гэдгийг хэлж байсан. Ер нь нийт төслийн Байгаль нуурт үзүүлэх нөлөө нь бага, хоёр, гурван төслийн байгууламжийг ашиглалтад оруулснаар тус нуурт тодорхой хэмжээгээр нөлөөлнө гэх байр суурь илэрхийлсэн юм. 2022, 2023 онд Дэлхийн өвийн төвийн чуулган болсон. Үүгээр Монгол Улсын Сэлэнгэ мөрний ай савд барихаар төлөвлөж буй усны барилга байгууламжийн төслийн байгаль орчны үнэлгээ болон Байгаль нуурын ойр орчимд ашиглалтад оруулчихсан байгаа усан цахилгаан станцуудын төслүүдийн хамт байгаль орчны үнэлгээг хийлгэ гэсэн. Энэ асуудлаар 2023 оны арванхоёрдугаар сард Дэлхийн өвийн төв болон Олон улсын байгаль хамгаалах холбооны шинжээчид ОХУ-ын Улаан-Үд хотод ирж ажиллахад манай Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусгасан, Эгийн голын усан цахилгаан станцын төслийг бид хэрэгжүүлнэ, Шүрэнгийн болон Орхоны станцын төслийг ч хөтөлбөртөө тусгасан ч ойрын үед эдгээрийг хэрэгжүүлэх боломжгүй байна хэмээн тайлбар өгсөн. Өнгөрсөн долдугаар сард ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвийн төвийн 46 дугаар чуулганаар манай улстай холбоотой нэлээд нааштай шийдвэр гаргасан. Тодруулбал, Монгол Улс хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байсан усан цахилгаа станцын гурван төслөө түр болиод, зөвхөн Эгийн голынхыг хэрэгжүүлэх байр сууриа хадгалаад, энэ төслийн байгаль орчин, нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээг Дэлхийн өвийн төвийн аргачлал болон олон улсын стандартын дагуу хийж ирүүлэх шийдвэр гаргасан юм. Үүний мөрөөр бид дээрх үнэлгээг хийхээр төлөвлөж байна. Мөн Монгол Улсын Байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сайд, ОХУ-ын Байгалийн нөөц, эколгийн сайд нар санам бичиг байгуулж, хоёр талын ШУА хамтран ажиллахаар болсон. Тэд хамтран экологийн иж бүрэн судалгаа хийх юм. Энэ нь Дэлхийн өвийн төвөөс гаргасан шийдвэрт тусгасан байгаль орчин, нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээтэй уялдана гэсэн үг.

Сэлэнгэ мөрөнд үзүүлэх нөлөөллийг бууруулах туслах далангийн ТЭЗҮ-ийг боловсруулахаар ажлын даалгаврыг нь хийж байна

Эгийн голын усан цахилгаан станцыг барьснаар Байгаль нуурт үзүүлэх нөлөөлөл маш бага буюу 0.023 гэдгийг 2015 онд француудын хийсэн судалгаагаар тогтоосон. Одоо ч энэ талаар хэд хэдэн судалгаа хийж буй. Хийсэн болон хийх гэж буй судалгаануудын уялдаа холбоо юунд оршиж байна вэ?

Төмөрчөдөр (“Эгийн голын усан цахилгаан станц” ТӨХХК-ийн ахлах мэргэжилтэн):

-Манай улсын хувьд Сэлэнгэ мөрнөөр дамжуулан Байгаль нуурт нөлөөлнө гэж үзэж буй. Өөрөөр хэлбэл, Сэлэнгэ мөрний усны горим Эгийн голын усан цахилгаан станцад яаж нөлөөлөх вэ гэдгийг 2015 оны судалгаагаар эхэлж тооцсон юм. Гэхдээ энэ станцын боомтоос доош Сэлэнгэ мөрний дагуу Хялганат, Зүүнбүрэн, Сүхбаатар, ОХУ-ын нутаг дэвсгэрийн дагуу Наушкаас авхуулаад Байгаль нуур хүртэл энэ судалгааг сарын алхамтайгаар хийсэн. Эндээс жилийн нийт урсацад өөрчлөлт бага үзүүлнэ гэсэн дүгнэлт гаргасан. Дараа нь буюу 2016, 2017 онд ОХУ-аас 10 хоногийн алхамтайгаар ийм судалгаа хийсэн байдаг. Үүгээр нөлөөлөл нь илүү тодорч, ОХУ-ын зүгээс өвлийн оргил ачааллын үед Сэлэнгэ мөрөнд үзүүлэх нөлөөлөл жишээ нь, Наушкийн харуул дээр өдрийн урсац 2.5-3.5 дахин нэмэгдэхээр байгаа тул экосистемийн хувьд байж болшгүй гэдэг дүгнэлт ирүүлсэн. Хариуд нь бид урсацын судалгаагаа илүү нарийвчлан хийж байгаа. Хамгийн сүүлд Газар зүй, геоэкологийн хүрээлэнтэй хамтран хоногийн нарийвчлалтай судалгаа хийсэн. Урсацын аливаа нөлөөллийг Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр шингээх, өөрөөр хэлбэл, ОХУ-аас ус байгалийн горимоор гарах бололцоог бүрдүүлэхийн тулд судалгаагаа улам нарийвчилж байгаа. Үүнтэй холбоотойгоор туслах боомтын талаар ярих болсон. Оргил ачааллын үед хоёр цагийн турш 490 метр куб ус хаях нь Сэлэнгэ мөрөнд үзүүлэх хамгийн өндөр нөлөөлөл юм. 1-2 дугаар сард Эгийн голоос Сэлэнгэ мөрөнд байгалийн горимоор нийлүүлдэг ус нь 20-40 метр куб байдаг. Үүнийг 490 болгож байгаа учраас зайлшгүй нөлөөлнө. Францын судалгаанд ч энэ талаас нь харсан байдаг. Иймд үндсэн боомтоос 1.5 км зайд тусдаа боомт барин, 3-4 сая метр куб ус багтаах сан үүсгээд, оргил ачааллын үед хэрэглэх усаа хуримтлуулбал 490 биш, 100 болгон багасган, Сэлэнгэ мөрөнд үзүүлэх нөлөөллийг бууруулах туслах далангийн ТЭЗҮ-ийг боловсруулахаар ажлын даалгаврыг нь хийж байна. Байгаль орчны нөлөөллийн үнэлгээний хувьд анх 1994 онд хийсэн. Үүнийг 2007 онд тодотгож, 2014 онд хийсэн байдаг. Гэхдээ байгаль орчны нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээний төлөвлөгөөг таван жил тутам шинэчлэх ёстой ч сүүлийнхийг нь шинэчлээгүй байгаа.

Түүнчлэн Дэлхийн өвийн төвийн 45 дугаар чуулганаас дэлхийн өвд үзүүлэх нөлөөллийн арга зүйг тусгайлан баталсан. Үүний дагуу үнэлгээгээ нарийвчлах ёстой.

Эрдэмтдийн хамтарсан ажлын хэсэг нэг жилийн хугацаанд ажиллана

Өнгөрсөн аравдугаар сард Байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сайд тэргүүтэй төлөөлөгчид ОХУ-д айлчилж, хоёр орны байгаль орчны асуудал эрхэлсэн яам хамтарсан эрдэмтдийн баг бүрдүүлэн, Эгийн голын усан цахилгаан станцын төслийн үйл явцыг түргэтгэхээр санал нэгдсэн. Үүнээс хойш өрнөж буй үйл явдлын талаар мэдээлэл өгнө үү. Ер нь энэ төслийн талаар ярьж эхэлснээс хойших 30 жилд ШУА ямар үүрэг, оролцоотой байв. Цаашид юу хийхээр төлөвлөж байна вэ?

‍С.Дэмбэрэл (ШУА-ийн ерөнхийлөгч):

-Өнөөдөр бид энэ станцыг ашиглалтад оруулаад, үйл ажиллагааных нь талаар яриад сууж байх боломж байсан уу гэвэл байсан. Энэ бол бидний алдагдсан боломж, эндээс сургамж авах ёстой. Гэхдээ сургамж авч байна уу гэвэл үгүй юм шиг. Тайширын усан цахилгаан станцыг барихад ямар их эсэргүүцэлтэй тулгарч байсан билээ. Харин өнөөдөр Гэгээ нуур үүсчихсэн, ойр хавийнхан нь сайхан амьдарч байна. Ийм эсэргүүцлийг өдөөдөг, дэмждэг, бүр зохион байгуулдаг хүмүүс байх шиг. Энэ бүхэн Монгол Улсын хөгжлийн эсрэг байдаг. Өнгөрсөн хугацаанд энэ төслийг голлон хариуцсан Д.Одхүү даргатай уулзаж ярилцахад их ажил хийсэн юм билээ. Олон судалгаа хийсэн ч үйлдвэр нь доголдсон, мордохын хазгай болсон.

Миний хувьд байгаль орчин, хүрээлэн буй орчны нөлөөллийн судалгааг Францын талаар хийлгэхийг эрдэмтний үүднээс анхнаасаа дэмжээгүй.

Манай хөрш ямар улс байна, энэ станц хаана, хэнд нөлөөлөх вэ гэдгийг бид нэгдүгээрт бодох ёстой байсан. Үүний талаар ОХУ-тай анхнаасаа ярьж, хэлэлцсэн бол өдгөө ийм байдалд хүрэх байсан уу гэдэг нь асуудал. Аравдугаар сард болсон айлчлалын бүрэлдэхүүнд миний бие багтсан. Энэ үеэр хоёр сайд “Эгийн голын асуудлаар хоёр талаас төрийн түшмэд зөндөө удаан ярилцлаа. Одоо эрдэмтэн, судлаачдад орон зайг нь тавьж өгье” гэж хэлсэн. Ер нь Оросын талаас болохгүй гэж бус, Оросын талын Сэлэнгэ мөрний урсацад энэ төсөл нөлөөлөх вий гэж санаа зовсондоо зогсоосон. Их гүрний дээрэнгүй бодлого цухалзсаныг үгүйсгэхгүй ч бид өөрсдөө асуудлыг эвтэйхэн зохицуулж болох байсан. Харамсалтай нь, бид тэр боломжийг алдсан. Дээрх айлчлалын үеэрх уулзалтыг Оросын талаас ШУА-ийн байрандаа зохион байгуулсан нь санамсаргүй хэрэг биш байх. Маргааныг таслах судалгааг ШУА-ийн хэмжээнд аваачна гэж үзсэнийх болов уу. Үнэндээ хамгийн гол маргаад байгаа зүйл нь Эгийн голын усан цахилгаан станцыг барьснаар Байгаль нуурт үзүүлэх нөлөөлөл маш бага буюу 0.023 гэдгийг л хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаад оршиж байгаа шүү дээ. Иймд хоёр орны эрдэмтдийн хамтарсан ажлын хэсэг нэг жилийн хугацаанд ажиллана. Үндсэндээ 2026 оны эхний хагас жилд багтаан нэгдсэн дүгнэлтээ гаргахаар санал нэгдсэн. Энэ ажлын хэсгээс Эгийн голын усан цахилгаан станцыг барих боломжтой гэсэн дүгнэлт гаргана гэж итгэж байгаа.

“Эгийн голын усан цахилгаан станцын төсөл гацсан” гэж хэлэхээс зайлхийгээрэй

Хилийн усны хэлэлцээртэй холбоотойгоор ОХУ-аас ямар шаардлага тавьж байна вэ. Уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотойгоор манайд хийхээр төлөвлөж буй томоохон усан сан, барилга байгууламжийн ирээдүйд нөлөөлөх зүйл байна уу?

З.Батбаяр (Усны газрын дарга, Хилийн усны хэлэлцээр хийх ажлын хэсгийн ахлагч):

-С.Дэмбэрэл ерөнхийлөгчтэй адил итгэл үнэмшил өндөр байна. Сүүлийн нэг жилд энэ төслийн ажил ихээхэн ахисан. Иймд “Эгийн голын усан цахилгаан станцын төсөл гацсан” гэж хэлэхээс зайлхийгээрэй. Ер нь усны ажил газарт хүрз зоохоос эхэлдэггүй. Харин тооцооллоос эхэлдэг. Бид тэр тооцооллыг хийсэн. Байгаль нуур бол дэлхийн цэвэр усны нөөцийн 20 хувь буюу таван литр ус тутмын нэг литр нь энд байна. Энэ нуур луу жилд ордог нийт усны 50 хувийг Сэлэнгэ мөрөн өгдөг. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч, сайд нарынх нь амнаас энэ хоёр тоо л гардаг. Өнгөрсөн есдүгээр сард ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин манай улсад айлчлах үеэр Байгаль нуур, Сэлэнгэ мөрнийг хамгаалах салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн яам, ОХУ-ын Байгалийн нөөц, экологийн яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичигт Байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сайд С.Одонтуяа, ОХУ-ын Байгалийн нөөц, экологийн сайд А.А.Козлов нар гарын үсэг зурсан. Энэ бол дэлхийд чухал тооцогдох үйл явдал. Учир нь хөрш хоёр улс усны нэг объектийг хамгаалахаар санал нэгдсэн. Зөвхөн Байгаль нуур буюу цэнгэг усны нөөцийн 20 хувийг Сэлэнгэ мөрөнтэй хамт хамгаалахаар ярьсан нь чухал.

Өөрөөр хэлбэл, бидний зүгээс Байгаль нуурийг хамгаалъя гэвэл Сэлэнгэ мөрнийг хамгаал. Сэлэнгэ мөрнийг хамгаалъя гэвэл түүний цутгал голуудаг хамгаал. Цутгал голуудыг нь хамгаалъя гэвэл тэдгээрийг уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицуулах усны барилга байгууламжуудыг барь гэсэн энгийн зүйлийг ярьж буй.

Оросууд одоохондоо эргэлзэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, Сэлэнгэ мөрнийг хамгаалж байж Байгаль нуурийг хамгаална гэж санал нэгдсэн ч юу ч барихгүй байвал ямар вэ гэсэн бодолтой байгаа. Уур амьсгалын өөрчлөлтийг сөрж ямар нэгэн үйлдэл хийхгүй бол тэр чигээрээ байхгүй болно гэдгийг Оросын талд ойлгуулж чадсан гэж бодож байна. 2023 онд Монголд болсон үерээс болж Байгаль нуурын усны түвшин 15 см-ээр нэмэгдэж, Эрхүүгийн усан цахилгаан станц аваарын байдал зарлаж байсан. Өөрөөр хэлбэл, Монголд үер болоход Байгаль нуур үерлэнэ гэдгийг ойлгуулж чадсан. Дараагийн алхам нь уур амьсгалын өөрчлөлтөөс болж ган нүүрлэвэл бас л аюул болох учраас цутгал голуудад усан сан барих ёстой. Зөвхөн Эг биш, Орхон, Хэрлэн, Ховд, Туул голыг ч ярих хэрэгтэй. Энэ бол нэг гол дээр станц бариад эрчим хүчээр хангах биш, Төв Азийн өндөрлөгт байгаа Монгол Улс Евразийн гадаргын усны сүлжээнд хамгийн чухал үүрэг гүйцэтгэж байгаагийн хувьд уур амьсгалын өөрчлөлттэй хэрхэн тэмцэх вэ, үүнтэй дасан зохицохын тулд усны ямар барилга байгууламжийг хаана барих вэ, үүний тулд ямар тооцоолол хийх вэ, хэдий хэмжээний хөрөнгө хэрэгтэй вэ гэдгийг гаргаж ирэх үйл явц өрнөж байна.

‍