Х.Золжаргал
Олон улсын харилцааны докторант
Дээрхийн гэгээнтэн Дэнзэн Гяцо буюу 14-р Далай лам 1935 оны 7-р сарын 6-нд Төвөдийн зүүн хойд нутагт мэндэлсэн. Өдгөө 90 насны босгыг давах гэж буй 14-р Далай лам Төвөд, БНХАУ-ын хоорондох зөрчил, ирээдүйн төлөв байдлын тухай өгүүлэх сүүлчийн номоо бичжээ. Үүний өмнө 14-р Далай лам хэд хэдэн ном бичсэн, тэдгээрийн ихэнх бүтээл нь энэрэн нигүүлсэхүй, мэргэн ухаан, аз жаргал, гэгээрлийн тухай өгүүлсэн байдаг. Харин тэрээр өөрийнхөө амьдралын тухай өгүүлэх хоёр бүтээл туурвисан байдаг. Энэ оны 7-р сард 90 нас хүрэх Далай лам өөрийн сүүлчийн бүтээлдээ БНХАУ, Төвөдийн хоорондох харилцааны илүү улс төрийн утга агуулгыг илэрхийлэхийг зорьжээ. Түүхийн хуудсыг эргэн сөхвөл 2 настайдаа Далай ламын хойд дүрээр тодорсон тэрээр 1959 онд 23 настайдаа эх нутгаасаа дүрвэн гарсан байдаг. “Дуугүй хүмүүсийн дуу хоолой” хэмээх түүний сүүлчийн бүтээлд “дуугүй” хүмүүс хэмээх ойлголтоор Төвөдийн ард түмний тухай өгүүлэхийг зорьжээ. Түүнчлэн Далай лам Энэтхэгт амьдарч байх 65 жилийн турш Төвөдөд оршин суугаа ард түмнээ удирдан чиглүүлэхийн төлөө хэрхэн тэмцэж байсан тухайгаа бичжээ.
Түүнчлэн тус бүтээлдээ тэрээр БНХАУ-ын Коммунист намын удирдлагуудтай хэлэлцээр хийхээр хэд хэдэн удаа оролдлого гаргаж байсан тухайгаа ч өгүүлсэн байна. Тус номын өмнөх үгийн эхний догол мөрөнд “Коммунист Хятад” хэмээх нэр томъёо дурдагдсан байдаг. БНХАУ-ын улс төрийн дэглэмийн мөн чанарын тухай уншигч та бүхэн тодорхой ойлголттой гэдэгт итгэж байна. 14-р Далай ламын бүтээлд өгүүлснээр “Хэн бүхэнд тодорхой баримт бол Төвөдийн ард түмний хувьд Төвөд дэх Коммунист Хятадын дэглэм нь харь гүрний, огт хүсээгүй, дарангуйлагч эрх баригч хүчнээс эх үүсвэртэй гэдэг нь ойлгомжтой байна” хэмээжээ. Түүнчлэн Далай лам 1959 онд Төвөдөд болсон бослого, хөдөлгөөнийг БНХАУ-ын зүгээс хэрхэн дарсан тухай баримтыг өгүүлжээ. Далай лам Төвөдийн ард түмний амьдралын түвшин, нөхцөл байдлыг сайжруулахын тулд БНХАУ-ын Засгийн газартай хэлэлцээр хийхээр оролдож байсан тухайгаа номондоо дурссан. Далай лам өсвөр насандаа Бээжинд айлчилж 1954 онд Мао Зэдунтай уулзсан бөгөөд Мао түүнд “шашин бол хор” гэж анхааруулан хэлсэн байдаг.
Тухайн үед Буддын шашны залуу удирдагч Далай лам мөлжлөгийн эсрэг үзэл санаа, Марксист онолын үзэл баримтлалыг сонирхон судалж байсан. Тэрээр “Маркисзмд дутагдаж буй зүйл бол энэрэн нигүүлсэхүй юм” хэмээн дүгнэж, “Ангийн тэмцлээр үзэн ядалтыг зориуд сурталчлах”-ыг хүлээн зөвшөөрч чадахгүй байв. Мөн Далай лам 1956 онд тухайн үеийн БНХАУ-ын Ерөнхий сайд Жоу Эньлайтай хэд хэдэн удаа уулзахад Жоу Эньлай Далай ламд Төвөдөд Хятадын түшмэдүүдийн үйлдсэн “хэрээс хэтэрсэн үйлдэл”-ийг засч залруулах болно гэсэн баталгааг өгсөн. Түүгээр ч зогсохгүй Жоу Төвөд БНХАУ-ын нутаг дэвсгэр дотор автономит эрх эдлэх боломжтой гэдгийг нотолж байсан.
Гэвч 1957 оны зуны дундуур Жоу Эньлай өөрөө болон Мао Зэдуныг төлөөлөн хэлсэн бараг бүх амлалт, аюулгүй байдлын баталгаа нь худал, хуурмаг зүйл байсан гэдгийг Далай лам номондоо дурсчээ. 1959 онд БНХАУ-ын арми Төвөдийг бүрэн хяналтандаа авах үед 25 настай байсан Далай лам Энэтхэг рүү дүрвэсэн. Ийнхүү Энэтхэгийн Дарамсалагийн ойр орчимд төвлөрөн суурьших болсон Төвөдийн дүрвэгсдэд хамгийн аюулгүй оршин суух газар нь тус хот болсон юм. Гэвч Далай ламын БНХАУ-ын эрх баригчидтай хийх яриа хэлэлцээр нь үүгээр дууссангүй. Тэрээр “Бээжинтэй хоёрхон чухал хэлэлцээ хийсэн” тухайгаа номондоо дурджээ. 1979 онд Дэн Сяопин Хятадын Коммунист Намын даргаар ажиллаж байхдаа Далай ламын ахад “Тусгаар тогтнолоос бусад бүх зүйлийг тохиролцож болно. Бүх зүйлийг ярилцаж болно” гэж хэлсэн байдаг. Гэвч тухайн үед болсон хоёр талын яриа хэлэлцээрийн үр дүнд “Одоохондоо бодитой яриа хэлэлцээ өрнүүлэх орон зай байхгүй” гэдгийг БНХАУ-ын зүгээс нотолсон байдаг. Түүний дараа буюу 1980-аад оны үед Далай лам Төвөдийг тусгаар тогтнуулах итгэл найдвараасаа татгалзаж үүний оронд БНХАУ-ын нутаг дэвсгэрт оршин тогтнох автономит эрхийг эрэлхийлсэн алхам буюу “дундын зам”-ыг сонгосон.
Далай лам 1988 онд Европын парламентад хандан хэлсэн үгэндээ “Төвөд жинхэнэ автономит эрхийн баталгаатайгаар БНХАУ-ын нэг хэсэг хэвээр үлдэх хүсэлтэй буйгаа илэрхийлж байна” хэмээн мэдэгдсэн. Тэрээр мөн өөрийнхөө сэтгэхүйн хувьслыг тодорхойлж “Төвөдийн ирээдүйн Засгийн газарт идэвхтэй оролцохгүй байхыг би хүсч байна” гэж мэдэгдсэн. Тухайн үед Далай лам БНХАУ-тай харилцаж байх үе буюу 1989 онд Хятадын Коммунист Намын эрх баригчид Тяньаньмэний талбайд болсон эрх чөлөөний төлөөх жагсаалыг дарснаар хоёр талын яриа хэлэлцээр дуусгавар болсон. Дэн Сяопин бол Далай ламын таньдаг Коммунист Хятадын сүүлчийн удирдагч байсан. Далай лам Дэн Сяопинтай 1989 оноос хойш цөөн хэдхэн уулзалт хийсэн байдаг.
Түүнээс хойш БНХАУ-ын дараагийн үеийн эрх баригчид Далай ламтай харилцах харилцаандаа илүү хатуу бодлогыг тууштай баримталж ирсэн. Ийнхүү 1994 онд олон нийтийн газар, хувийн орон сууц, хувийн байшинд 14-р Далай ламын гэрэл зураг, хөрөг зургийг байршуулахыг хатуу хориглосон байдаг. Улмаар БНХАУ болон Төвөдийн хоорондох яриа, хэлэлцээний хоёр дахь үе 2002 онд эхэлсэн бөгөөд Далай ламын төлөөлөгчид (Далай ламын зөвлөхөөр олон жил ажиллаж байсан Лоди Гиари тэргүүтэй) болон БНХАУ-ын төлөөлөгчид хэд хэдэн удаагийн уулзалт хийсэн. Ийнхүү нийт 9 удаагийн хэлэлцүүлэг зохион байгуулсан бөгөөд хамгийн сүүлийн хэлэлцүүлэг 2010 оны 1-р сард зохион байгуулагдсан боловч “БНХАУ-ын тал ямар ч бодитой санал ирүүлээгүй байдаг”. Далай ламын зүгээс 2019 оныг хүртэл Хятад хүнээр дамжуулан БНХАУ-тай албан бус, нууц харилцааг хадгалсаар ирсэн. Тэрээр БНХАУ-тай илүү нухацтай хэлэлцээ хийсэн хэдэн арван жилийн хүчин чармайлтынхаа талаар бичихдээ “БНХАУ-ын эрх баригчдад Төвөдийн талтай бодит яриа хэлэлцээг өрнүүлэх чин хүсэл байсан эсэхэд эргэлзэж буйгаа илэрхийлсэн. БНХАУ-ын хувьд Төвөдийн талтай бодит байдлыг мэдэрч ярилцахаасаа илүүтэйгээр тэдэнтэй ярилцаж хэлэлцэж буй мэт харагдах нь чухал байсан бололтой хэмээн дурссан байдаг. Далай ламын хувьд Төвөдийн нөхцөл байдалд гол анхаарлаа хандуулж байхад БНХАУ-ын эрх баригчид Далай ламын үг, үйл хөдлөлд гол анхаарлаа хандуулж, төрийн бодлогоо хэрэгжүүлж байсан.
2021 онд БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин сүүлийн 30 гаруй жилийн хугацаанд анх удаа Төвөдөд айлчилсан бөгөөд түүний бодлого Төвөдөд БНХАУ-ын төрийн хяналтыг чангатгахад чиглэж буй нь ойлгомжтой байна. Жишээлбэл Төвөдийн өсвөр, залуу үеийнхэнд суурь, ерөнхий боловсролыг зөвхөн Хятад хэлээр эзэмших боломжийг олгосон байна. Ийнхүү Хятад хэл албан ёсоор тэдний анхдагч хэл болжээ. Түүнчлэн Төвөдийн сүм хийдэд ХКН-ын шууд хяналт буюу илүү өргөн хүрээтэй хяналтыг хэрэгжүүлдэг. 14-р Далай лам Төвөдийн ирээдүйн төлөв байдлын тухай үзэл бодлоо өөрийн бүтээлдээ маш тодорхой бичсэн. Тэрээр Төвөдийн улс төрийн удирдах бүрэлдэхүүн, Төвөдөөс гадна амьдарч буй тэдний ихэнх хэсэг нь дэлхийн бусад эрх чөлөөт улсуудад тэмцлээ үргэлжлүүлэх бүрэн чадамжтайг онцолсон байна.
Хэрэв цаашид Далай ламын институци Төвөдөд байх ёстой гэж үзвэл 15-р Далай лам тодрох нь гарцаагүй үнэн.
14-р Далай лам “Төвөдүүдийн хувьд хамгийн тулгамдсан асуудал бол түүний хойд дүрийг хэрхэн тодруулах тухай асуудал юм” гэж үздэг. Шинээр тодрох 15-р Далай лам өмнөх Далай ламын үйл хэргийг үргэлжлүүлэх учиртай тул гагцхүү эрх чөлөөт ардчилсан улсад төрөн гарах ёстой гэж тэрээр үздэг. БНХАУ-ын зүгээс тус улсын хүн амын дийлэнх хэсгийг бүрдүүлдэг Хан үндэстнийг Төвөд рүү шилжин суурьшуулах төрийн бодлогыг хэрэгжүүлж буй нь Төвөдийн хүн ам зүйн бодлогыг аажмаар өөрчлөх алхмууд хэрэгжиж буйн бодит илрэл мөн. Хэрэв ирээдүйд Төвөд үндэстэн БНХАУ-ын төрийн хатуу бодлогыг тэсч даван гарч чадвал энэ нь гагцхүү Төвөдүүдийн гавъяа бус харин 14-р Далай ламын түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдэх гавъяа болж үлдэх учиртай.
Эх сурвалж: https://www.dalailama.com/the-dalai-lama
.avif)
