Дэлхийн хэл, соёлын олон янз байдлыг дэмжих, хамгаалах, түгээн дэлгэрүүлэх зорилгоор жил бүрийн хоёрдугаар сарын 21-ний өдрийг Олон улсын эх хэлний өдөр хэмээн зарласнаас хойш өдгөө дэлхийн олон улс оронд тэмдэглэдэг болсон билээ. Олон улсын эх хэлний өдрийг тохиолдуулан эх хэл, уугуул хэл, үндэсний хэлний мөн чанар, Монгол хэлний онцлогийн талаар товч өгүүлье.
Нэг. Хэл, эх хэлний үнэ цэн юу вэ?
Уугуул хэл бол үндэсний соёлын хамгийн гол илэрхийлэгч, тээгч болж байдаг.
Энэ тухайд,
- Германы хэл шинжээч А.М.Хайдеггер: “Хэл бол ахуйн орон гэр нь юм”,
- АНУ-ын хэл шинжээч, хүн судлаач Э.Сепир “Хэл бол оюуны аугаа үйлийн үр дүн болохынхоо хувьд ард түмний соёлыг тодорхойлдог.”
- Оросын хэл шинжээч Мамардашвили: Хэл өөрөө соёл оршин тогтнохын боломж нөхцөл мөн”
- Хэлний утга судлаач эрдэмтэн Д.Бадамдорж “Хүний хэл нь ард түмний соёлыг дохиологч хэрэглүүр болно.
- Ц.Оюун “Хөгжилтэй орны замнал цаанаас заяамал бус, уламжлалт соёл онцлогоо зөв ухаарч, үндэсний сэтгэлгээний сан хөмрөг болсон ардын оюун ухаанаа тулгуур болгосон аль ч орон цэцэглэдэг” гэх мэтээр тодорхойлсон бий.
Гэтэл дэлхийн ертөнцийн нийгэм соёлын даяаршлын үрээр үндэсний соёлын тээгч уугуул хэл түүнийг дагасан соёлын ялгаатай байдал алдагдах, мөхөх үзэгдэл түгээмэл болж байна. Иймээс НҮБ-ийн Боловсрол, соёл шинжлэх ухааны байгууллага ЮНЕСКО-ийн 1999 оны 11 сарын 17-ны ерөнхий хуралдаанаас жил бүрийн 2 сарын 21-ийг олон улсын эх хэлний өдөр болгон тунхагласан бий. Мөн 2003 оны “Биет бус соёлын өвийг хамгаалах тухай” конвенцод биет бус соёлын өвийн таван ай савыг тодорхойлж, “Биет бус өвийг тээгч эх хэлийг оруулаад бүх л аман уламжлал болон илэрхийллүүд”-ийг тэргүүн өвд бүртгэжээ.
Монгол хэлний тухай хуулийн 20.1.1-д Монгол хэл нь монгол үндэстний оюуны соёлын үнэт өв, үндэсний соёл иргэншлийн язгуур үндэс, улс орны нэгдмэл байдал, үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолын нэгэн баталгаа мөн” гэж заасан.
Үндэсний хэл, бичиг бол үндэсний соёлын дархлаа мөн.
Үүнээс үндэслэж дараах томьёоллыг хийж болмоор байна.
Улс<=>Угсаатан<=>Соёл<=>Эх хэл<=>үндэсний бичиг
Гаргалгаа нь:
Улс оршиж байвал угсаатан оршин байна, Угсаатан байна гэдэг үндэсний онцлог бүхний нийлэл-соёлыг эзэмнэгч байна. Өвөрмөц соёлыг хэл нь хадгална. Хэлний утгат чанарыг бичиг тээнэ. Эргүүлээд Үндэсний бичгээ гээвэл хэл эвдэрнэ. Хэлээ эвдвэл соёл нийлэгжинэ. Соёлын мөхөл бол угсаатны мөхөл. Тухайн угсаатан харьжчихвал улс нь ч мөн үгүй болох талтай.
Шигтгэх нь, Дэлхийн ард түмний 7100 гаруй хэлээс өдгөө 2500 гаруй нь амьд хэрэглэгдэж байгаа бусад нь мөхсөн гэдэг судалгаа бий. Мөхмөл хэлийг тээгчид бүгд байхгүй болсон гэсэн үг биш, аль нэг том гүрний ард түмний хэлээр ярьдаг болсон гэсэн үг. Монголыг мохоож асан Манжийн хувь заяа бэлэн гэрч болно. БНХАУ-д 2000 оны тоогоор манж хэлээ мэддэг 100 гаруй иргэн бүртгүүлсэн нь бүгд 80-аас дээш настай байжээ.
Хоёр. Монгол соёлын өвийг тээгч Монгол эх хэл ямар онцлогтой хэл вэ?
Монгол хэл бол нэн эртний хэл мөн.
Хэлний гарал зүйн Биологийн “авиа дуурайх” онолын “...байгалийн юм үзэгдлээс гардаг дуу чимээ, авианы тогтсон бэлгэдлээс үүдэн юмыг нэрлэх үйл- хэл үүссэн” хэмээх үзлийг Монгол хэлний жишээгээр баталж болно. Тухайлбал, хар хар-харжигнах, хор хор – хоржигнох, гүү гүү- хөхөө хэмээх үг үүссэн гэж үзнэ. Байгалийн аливаа чимээг ингэж нарийн ялган нэрлэдэг хэл үгүй. Байгалийн үзэгдлийг нэрлэх хүүгэх, сийгэх, шуугих, харгиж, саргих, шаргих, хоржигнох, сэрчигнэх., мал амтны дуугарахыг майлах, янцгаах, буйлах, бөөрөх, хүдэгнэх, улих, хааглах, яраглах, янцаглах, унгалдах, үүрсэх гэх мэт.
Аялга үгийн онолын үүднээс үзвэл, “Юм үзэгдлийн тухай бодгалийн төсөөлөл, сэтгэлийн хөдөлгөөн, анхдагч мэдрэхүй зэргээс улбаатай, дуу аялга, зөнгөөр хөдлөх хөдөлгөөнтэй холбон тайлбарлах” ёо ёо, паах, хөөх, аа яаяа, этгээ, тий тий, халхай, халхцай гэх мэт сэтгэлийн хөдөлгөөн илэрхийлэх үг-өгүүлбэр олон бий. Одоо энэ аялга үгс бараг халагдаж Wow, Oh, Hey болж хувирч байх шиг. Энэ бол тун муу хэрэг.
Нийгмийн онол: Хөдөлмөрийн хашхирааны онолын үүднээс Хүч чадал илтгэсэн: Аа, Чүү, Ай, уухай, Айзам илтгэсэн: Хүб баа, сүбгаа,
Нийгмийн хэлэлцээрийн онолын талаас монгол хэл бичгийн зохиох бүтээврүүдээс үг бүтнэ. Жишээ нь: Ши-дэ, ши-бту ши-лугун, ши-гуд, ши-гум, ши-дур-гу гэхчлэн нэгэн зүгт чиглэсэн санаа агуулах бүтээлч шинжтэй язгуур бүтээвэр байх жишээний.
Багцалж хэлбэл, хэлний гарлын тухай байгалийн ба нийгмийн хоёр онол, дөрвөн үзэл хандлагын үүднээс монгол хэлийг эртний хэл болохыг баталж болно.
Неолитын буюу шинэ чулуун зэвсгийн үеийн малтмал сууцны нэр Эрүкэ-өрх хэмээх үгийн утга Монголын Нууц Товчооны “... усгүй газар худаг эрү-жү \өрөм гэдэг үгтэй язгуур нэг, малтаж, ухаж гэсэн утгатай\ хэмээх хэллэгээр тодорч байдаг нь монгол хэлний зохиох бүтээвэр неолитын үе \МЭӨ12-4-р мянган\-д лавтайяа хэлбэршсэн байсныг харж болж байна.
Монгол хэл бол эко хэл мөн.
Өөрөөр хэлбэл байгалийн эд эс, салаа салбар бүрийг маш нарийн ялган нэрлэж, харилцах чадвартай байна.
Жишээ нь: усыг далай, тэнгис, мөрөн, гол, нуур, цээл, цөөрөм, харги, бүрд, тойром, булаг, шанд, шургуулга гэх мэт.
Өндөрлөг газрыг Дов, толгой, болдог- талын толгой, гүвээ, даваа, гөвдөөн, гүдэн, хамар, ац, онь, хөтөл, дөрөлж, онгоц, өл, богоч, нахис, сэрвэн, сэрвээ, зайдан, шил, орой, оргил, уул, нуруу...
Амьтныг нас, хүйсээр нь Мөндөл, хотил, шар шанаат, цагаан хацарт, тарч (сувай эм тарвага), бурхи, нагай-хөхүүл гэх мэт. Таван хошуу малыг нас, хүйс, зүс, гадаад галбир, им тэмдэг, нутаг ус, эзний нэр, явдал хөдөлгөөн зэргээр нь нарийн ялган нэрлэнэ. Адууг нас, хүйсээр нь: унага, даага, шүдлэн хязаалан соёолон, хавчиг, их нас, азарга, гүү, байдас, үрээ, морь., Тэмээг: Ботго, тором, шилбэ, ширх, хөх ширх, шар ширх, ат (хоёр шүдтэй, дөрвөн шүдтэй, зургаан шүдтэй, голоо дарсан, дөрвөө дарсан (хэрвэсэн, ширвэсэн), зах зургаа дарсан), ингэ, буур, тайлаг, гунж, дөнж гэх мэт.
Монгол өв соёл судлаач эрдэмтэн Д.Баттогтох адууны явдлын нэг ЖОРОО-г албын, арилжаа, алдын, будрам, бөмбөлзсөн, даамай, дайвар, дармал, доогуур, дээгүүр, дэлбүн, дэгэргэн, заан, засмал, зөөлөн, жонон, морь сарвайм, найгам, ормол, өлгөө, удмын, урсам, уран, усан тэлмэн, унаган, ургаа, торгон, тэмээн, тэгш, хамаа сайтай, хайвга, хатуу, халгамал, хүйлмэл, холбилзсон, хонин, холч, хонхон, хулан, сайвар, салга, сул, суман, соёг, сурмал, сэдрэм, сэлмүүн, түргэч, цахил, шандас, шидрэм, чимэг, элбэг, эрвэгэр, ялгуун, ялдам жороо.. хэмээн ялган нэрлэснийг тодорхойлжээ.
Мал бүү хэл хээрийн зэрлэг амьтдыг ч нас хүйс, зан араншнаар нь ялган нэрлэж чадаж байна. Жишээ нь, чоныг бэлтрэг-гөлгөн чоно, эмэгчин-жингэр, гичий, гунхал, эрэгчин-азарган чоно гэж нас хүйсээр ялган нэрлэхээс гадна боохой, өвгөлдэй, унжуу сүүлт, алтан араат, алтан соёот, өнөөх, жийхгар, гуйванх, гуринх, саарал, том амт, хангай, эрүү нь хувхайрмар, булган сүүлт, хээрийн нохой, саарал, хээрийн амьтан гэх мэтээр авгайлга-өргөмж, муушаал-хоч нэрийн шинжтэй харааж, ерөөж, эерүүлж, цээрлэж, элдэв янзаар нэрлэж байгаа нь ч өндөр мэдлэг, өргөн харилцааны илэрхийлэл мөн.
Монгол хэл эртний бичгийн хэлтэй төдийгүй хамгийн олон бичигтэй хэл юм.
Кему-Хүннү, руни-Түрэг, монгол-8-р зуун, киданы их, бага-910, дөрвөлжин-1269, али гали-1587, манж-1599, тод-1648, соёмбо-1688, вагиндра-1908, кирилл-1946 бичгийг зохион хэрэглэж иржээ
Монгол хэл хамгийн баялаг үгийн сантай хэл.
Аль ч хэлний үндсэн үг 60000, түүнээс идэвхтэй үг нь 5000 орчим байдаг гэсэн тоон судалгаа бий.
Б.Ринчен Монгол хэл ... гурваад сая үгтэй гэсэн бий. Я.Цэвэл “Монгол хэлний товч тайлбар толь” 30000, Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академи “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь” 80000 үг, 120000-аад үг хэллэгтэй. Ингэж үзвэл маш олон үгийн ардын аман хэлэнд байгаа болж таарна. Монгол хэлний толь зүйг хөгжүүлэх шаардлагатай.
Дээр дурдсан эрдэмтэн Д.Баттогтох “Малын тухайт үгсийн утгын зүйл хуваасан нэрсийн тайлбар толь \УБ.,2022\-доо малын тухай 10000 үгийг утгын 27 зүйл хувааж оруулсан бий. Монгол хэлний зөвхөн нэг салбарын үг хэллэг аливаа хэлний идэвхтэй үгээс даруй хоёр дахин олон байгааг бахархан тэмдэглэх хэрэгтэй.
Монгол хэл шинжлэлийн нэрт эрдэмтэн Ш.Лувсанвандан: “Монгол бичгийн хэл лавтай 700 жил тасралтгүй хэрэглэгдэж ирэхдээ ямагт үе үеийн ардын ярианы хэл нутгийн аялгуугаар тэжээгдэж хөгжсөөр ирсэн тул мөхсөн хэл болсонгүй, болох ч нөхцөлгүй юм” гэсэн үгээр бичвэрээ жаргаая.
.avif)
.avif)
