Монголчууд 1997 оноос хойш шар нунтагтай танилцаж, талцаж, ундууцаж, улс төр хийсний эцэст 28 жилийн дараа ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээ урагшлахаар боллоо. Үндсэндээ 28 жил гэдэг хүний амьдралаар бол бага, дунд, дээд боловсрол бүрэн эзэмшиж арваад жилийн ажлын туршлага хуримтлуулчих хугацаа. Улс төрийн сонгуулиар харвал дөрвөн ч шинэ Ерөнхийлөгч, долоон удаагийн парламент, тэр хэмжээний Засгийн газар эмхлэгдэж, тарж бутарч дахин шинэчлэгдэх хугацаа юм. Гагцхүү ийм цаг хугацааг туулж байж үзэглэх шатандаа ирсэн нь улс орны хөгжилд ухралт, алдагдсан боломж байсан уу гэдгийг мэдэхгүй. Басхүү ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээнээс өнөө маргаашгүй ашиг хүртэж, улс орны хөгжилд үсрэлт авчирна гэдгийг ч хэлэхэд эрт байна. Угтаа цаасан дээрх гэрээ хөрсөн дээр хэрхэн хэрэгжих вэ гэдгээс хамаарна.
Харин ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээ парламентын босгыг давж, Засгийн газраас эцсийн цэгийг хатгах эрх олгосон энэ цаг үед нэг зүйлийг онцлох учиртай.
Монгол Улс, монголчууд ураны гэрээг ямар нэг айдасгүйгээр батлав. Үүний учир нь ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээг Монгол, Англи хувилбараар бүрэн эхээр нь https://d.parliament.mn/ сайтад байршуулаад буй. Эндээс иргэд, экспертүүд, гадна дотны судлаач, энэ чиглэлээр сонирхож суралцагсад гээд хүссэн хүн бүр гэрээг аль ч хэлээр харж дүн шинжилгээ хийх, маргаж мэтгэлцэх боломжийг нээлттэй орхив. Санал шүүмжлэл өрнүүлэх ч хангалттай хугацаа өнгөрч байна. Түүнчлэн парламентын гишүүн нэг бүрийн ширээн дээр ном болгоод хэвлэж тавьсан харагдсан.
Ингэж олон түмний дунд нууж хааж, эсэргүүцэл, эгдүүцлээс эмээх эмзэглэл болгоомжлолгүйгээр “хаяж” өгсөн нь уранд ундууцаж, элдэв төрлийн мэдээлэл тархдаг манай улсын хувьд том эрсдэл юм. Хаанаас ч юм гэнэт хэдэн толгойтой мал “төрж” түүнд итгэсэн түмэн олон талбай дээр гарахыг үгүйсгэхгүй шүү дээ.
Нөгөө талаас Монгол Улс шиг ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээгээ нийтэд ингээд дэлгэсэн орон бараг үгүй. Улс орнууд уран зэрэг өндөр ач холбогдолтой урт хугацааны хөрөнгө оруулалтын гэрээгээ нууцын зэрэглэлд хамруулж ил гаргадаггүй юм билээ. Энэ агуулгыг тухайн үед гэрээний төсөл дээр ажилласан шинжээч, зөвлөхүүд хэлж байсан. Магадгүй үүгээрээ Монгол Улсын ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээ олон улсад бас нэгэн жишиг болсон биз. Манайдаа ч Оюутолгойн дараа эрэмбэлэгдэх буюу ил гаргаж тавьж байгаад баталсан гуравдагч орны хөрөнгө оруулалттай анхны томоохон гэрээ болж байна.
Монгол Улсын Засгийн газар болон Орано Майнинг САС компанийн хооронд байгуулах хөрөнгө оруулалтын гэрээнд Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2023 онд Францад айлчлах үеэр төсөл боловсруулах ажлын хэсгийн хэлэлцээний протоколд талууд гарын үсэг зурснаар зөвшилцөл эхэлсэн. Түүнээс хойш Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар тэргүүлж, “Эрдэнэс Монгол” нэгдэл манлайлж ажилласаар өдгөө хоёр өдрийн дараа энэ баасан гарагт гэрээнд гарын үсэг зурах ажил биелэлээ олж байна.
Хоёр улсын хооронд хэрэгжих энэхүү гэрээний явцад манай улс хөрөнгө оруулагчтай 18 удаа хэлэлцээрий ширээний ард сууснаар 18 бүлэг 86 зүйл 355 заалттай 129 хуудас гэрээ бэлэн болоод буй аж.
Судлаач экспертүүдийн тодотгосноор хамгийн ухаалаг, хямд эрчим хүч гэгдээд буй уран ирээдүйд манай улсад ямар өгөөж өгөх вэ гэдгийг “Төслийн нийт мөнгөн урсгал 14 тэрбум гаруй ам.доллар байна. Энэ мөнгөний гуравны нэг нь зардалдаа. Үлдсэн хэсгийг Монголын тал шууд өгөөжөөр авна. “Зөөвч-Овоо” төслөөс улс, орон нутгийн төсөв, хуримтлалын санд 5.2 тэрбум ам.доллар төвлөрөхөөр байгаа. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд тухайн орон нутгийн хүмүүсээр түлхүү хүний нөөцөө бүрдүүлэхийг тусгасан. Нийт 1600 ажилтантай байхаас 17 нь гадаадын ажилтан байна. Мөн орон нутгийн татвар, ус болон газрын хураамж нийлээд нэг тэрбум ам.долларын мөнгөн урсгал зарцуулагдахаар байна. Төсөлд ажиллаж буй хүмүүсийн дундаж цалин 7-12 сая төгрөг байхаар тооцоолж байна” гэдгийг “Эрдэнэс Монгол” нэгдлийн гүйцэтгэх захирал С.Наранцогт тайлбарласан. Түүнчлэн гэрээ олон улсын түвшинд Монгол Улсыг шинэ түвшинд гаргах, хөрөнгө оруулалт татах гэх мэт мөнгөн дүнгээр хэмжиж болохгүй олон томоохон агуулга зорилт хангуулж байгааг учраас ирээдүйд олон замыг бидэнд нээнэ гэдгийг ЗГХЭГ-ын дарга Н.Учрал хэлсэн.
Ийн Монголын ирээдүйн 20-30 жилийг тодорхойлж буй томоохон мега төсөл ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээний талаар хэн юу хэлсэн. Гэрээний онцлох заалтуудыг уншигчдадаа багцлан хүргэж байна.
Ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээний онцлох 20 заалт
-Анхны бөгөөд хөрөнгө оруулалтын хэмжээ ойролцоогоор 500.000.000 ам.доллар байх бөгөөд гэрээ хүчин төгөлдөр болох өдрөөс хойш 4 жилийн хугацаанд тооцогдоно.
-Монголын талын шууд үр өгөөж 51 хувьд хүрэхгүй тохиолдолд хөрөнгө оруулагч болон төсөл хэрэгжүүлэгч компани нь хуримтлагдсан дүнгээр үр өгөөжийг 51 хувьд хүргэхэд шаардлагатай үр өгөөж тохируулах нэмэлт төлбөрийг Засгийн газарт нөхөн төлөх үүрэгтэй.
-Бүтээгдэхүүнд ураны ислээс гадна бусад дагалдах байгалийн баялаг, ашигт малтмалыг оруулж, АМНАТ тооцно.
-АМНАТ-ийг үндсэн болон нэмэгдүүлсэн хувиар тооцох бөгөөд тусгай төлбөрийг бүтээгдэхүүний борлуулалтын үнэлгээнээс хасагдуулж, инфляц тооцохгүйгээр бүрэн төлөх.
-Засгийн газар компанийн дүрэмд өөрчлөлт орох, тусгай зөвшөөрлийг шилжүүлэх, барьцаалах, баталгаа гаргах өөрчлөлт оруулах асуудлаар хориг тавих эрхтэй.
-Засгийн газар бүтээгдэхүүний 10 хүртэл хувийг хөрөнгө оруулагчтай ижил нөхцөл, болзлын дагуу худалдан авна.
-Засгийн газар төсөл хэрэгжүүлэгч компанийн эздийн өмчийн 10 хувьтай тэнцэх “Төрийн эзэмшлийн давуу эрхийн хувьцаа”-г үнэ төлбөргүй, шууд эзэмших ба хувь хэмжээ буурахгүй.
-Засгийн газар төсөлд ямар нэг байдлаар хөрөнгө оруулах үүрэг хүлээхгүй.
-Хөрөнгө оруулагч гэрээнд заасан нөхцлийн дагуу хөрөнгө оруулалт хийхгүй, төсөл хэрэгжүүлэх үүргээ зөрчсөн тохиолдолд Засгийн газар гэрээг цуцлах эрхтэй.
-Талуудын хооронд татварын маргаан үүсвэл дотоодын хууль тогтоомжийн дагуу маргаан шийдвэрлэх бүх процессыг дуустал олон улсын арбитрт хандах эрхгүй.
-Хөрөнгө оруулалтын гэрээг 20 жилээр байгуулж, гэрээг тодорхой шаардлагыг хангасан тохиолдолд хуульд заасан хугацаагаар сунгана.
-Төсөл хэрэгжүүлэгч компани уурхайн ашиглалтын үе шатанд нийт туслан гүйцэтгэгчдийн 60 хувиас доошгүй, жилийн нийт худалдан авалтын үнийн дүнгийн 40 хувиас доошгүй нь Монгол Улсад бүртгэлтэй, татвар төлөгч хуулийн этгээд байна.
-Ажлын байны сул орон тоо /удирдах албан тушаалыг оролцуулан/ мэргэжлийн шаардлага хангасан Монгол Улсын иргэнийг тэргүүн ээлжинд ажиллуулна. Ижил үнэлэмж бүхий хөдөлмөрт адил цалин, хөлс, урамшуулал олгоно.
-Уурхайн ашиглалтын шатанд төсөл хэрэгжүүлэгч компанийн нийт ажилчдын 90 ба түүнээс дээш хувь нь Монгол Улсын иргэн байна.
-Төсөл хэрэгжүүлэгч компанийн авч ажиллуулах гадаад ажилтны тоо нийт ажилтны 10 хувиас хэтэрвэл гадаад ажилтны ажлын байрны төлбөр төлнө.
-Төсөл хэрэгжүүлэгч хамтын ажиллагааны гэрээний хүрээнд бүтээн байгуулалтын шатанд 300.000 ам.доллар, уурхайн ашиглалтын шатанд 1.000.000 ам.доллар, ашиглалтын үе дууссанаас 10 жилийн хугацаанд жил бүр 1.100.000 ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийнэ.
-Төслийн бүх үе шатанд байгаль орчны мониторинг, геоэкологийн судалгаа, цацрагийн хяналтыг хэрэгжүүлнэ.
-Гурван жил тутамд төслийн үйл ажиллагаа, технологид олон улсын атомын энергийн агентлагийн шинжээчдээр хөндлөнгийн аудит хийлгэнэ.
-Уурхай, үйлдвэрийн хаалт, нөхөн сэргээлт, хаалтын дараах засвар арчилгаанд зарцуулах мөнгөн хөрөнгийг Цөмийн энергийн хуульд нийцүүлэн тооцож бүрдүүлэх.
-Технологийн үндсэн материал буюу элементийн хүхрийг Монгол Улс дотооддоо үйлдвэрлэвэл тэргүүн ээлжинд худалдан авна.
.avif)
.avif)
