Монголын анхны мультимедиа агентлаг Mongoliapress.mn “Монтажгүй яриа” булангийнхаа ээлжит зочноор Олон улсын итгэмжлэгдсэн санхүүгийн шинжээч Б.Хуланг урьж ярилцлаа. Тэрбээр Люксембургийн их сургуульд магистр хамгаалж, HSBC зэрэг олон улсын томоохон санхүүгийн байгууллага, хөрөнгө оруулалтын сангуудад ажилласан туршлагатай. Хамгийн сүүлд Монгол Улсын Засгийн газар болон Францын “Орано Майнинг” САС компанийн хооронд байгуулах ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээний ажлын хэсэгт Монгол Улсын ЗГХЭГ-ын даргын зөвлөхөөр ажиллаад байгаа юм. Түүнтэй ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээний талаар дэлгэрэнгүй ярилцлаа.
-Аливаа гэрээ хэлэлцээ бол хоёр талын эрх ашгийн тэнцвэр тогтож болох торгон цэг байдаг-
- Ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээний ажлын хэсэгт ЗГХЭГ-ын даргын зөвлөхөөр нэлээн голлох үүрэгтэй оролцлоо. Таны хувьд дэлхийн санхүүгийн төвд мэргэшсэн шинжээчээр ажилласан юм билээ. Ингэж асуусны учир нь Оюутолгойн дараа эрэмбэлэгдэх гуравдагч орны хөрөнгө оруулалттай томоохон гэрээний ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд хэр мэргэжлийн, олон салбарын хүмүүс оролцов?
-Ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээн дээр Ажлын хэсгийн ахлагч ЗГХЭГ-ын даргын эдийн засгийн зөвлөх, мөн ажлын хэсгийн гишүүнээр ажиллалаа. Хэлэлцээний явцад өмнө нь олон удаагийн Ажлын хэсэг байгуулагдаж бүгд л тухайн цаг хугацаандаа хувь нэмрээ оруулж, тодорхой хэмжээнд урагшлуулж ирсэн юм билээ. Гэрээний онцлог талаасаа ч хувийн байгууллага хооронд хийгдэж буй арилжааны биш улс орны хэмжээний стратегийн ордыг ашиглах гэдэг утгаараа оролцогч тал олонтой.
Ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээн дээр Ерөнхий сайдын хэд хэдэн захирамжаар 2023 оны 5 сараас эхлэн хөрөнгө оруулалтын гэрээний төслийн хэлэлцээ хийж, эцэслэн боловсруулсан хувилбарыг Засгийн газрын хуралдаанд танилцуулах үүрэг бүхий Ажлын хэсэг, дэмжлэг үзүүлэх Ажлын дэд хэсгүүд байгуулсан. Салбарын сайд нар 5 дэд ажлын хэсгүүдийг ахалж, төрийн 24 байгууллага, мэргэжлийн болон хувийн хэвшлийн 6 байгууллага, эрдэмтэн судлаач, хөндлөнгийн төлөөлөл бүхий нийт 99 гишүүнтэй өргөн бүрэлдэхүүн мэдлэг чадвар, хүч боломжоо нэгтгэн, нэгэн том баг болон ажиллалаа. Мөн олон улсын жишгийн дагуу дотоод, гадаадын хууль, санхүү, байгаль орчны үнэлгээний зөвлөхүүдтэй хамтарч ажилласан. Тухайлбал, гадны "White & Case LLP International Law Firm"-ээс зөвлөгөө авч, хамтарч ажилласан. Үндсэндээ мэргэжлийн хүмүүсийн оролцоо нэлээн өндөр байлаа гэж харж байгаа.
-Хоёр талын ажлын хэсэг 18 удаа хэлэлцээний ширээний ард суусан. Монголд давуу эрх баталгаажуулахад амаргүй байлаа гэдгийг ЗГХЭГ-ын дарга Н.Учрал хэлж байсан. Хоёр талын аль нэг нь буулт хийгээгүй, тохирч чадаагүй дуусгасан агуулга байв уу?
-Ер нь гэрээ хэлэлцээ гэдэг бол нэг тал бүх хүслээ зөвшөөрүүлэх биш харилцан тохирч, зөвшилцөх учиртай. Хоёр тал чухал асуудлуудаа ач холбогдлоор эрэмбэлж, харилцан ашигтай нөхцлийг тохирохын тулд мэргэжлийн санал дүгнэлтээс гадна олон өнцгөөс харж, хэлэлцүүлэг өрнүүлэх шаардлагатай. Хэдийгээр 18 удаагийн хэлэлцээ гэж байгаа ч бэлтгэл ажлын явцад маш олон удаагийн уулзалт, хурал зөвлөгөөн хийсний үндсэн дээр саналаа нэгтгэдэг. Өөрөөр хэлбэл, асуудлаа эрэмбэлсний үндсэн дээр буулт хийх боломжгүй нөхцөл, мөн бага зэрэг ярилцаж болох хувилбараа тохирох байдлаар олон улсын гэрээ хэлцлүүд хэрхэн хийгддэг тэр л зарчмыг баримталлаа.
-Ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээ үр өгөөжөө тодорхойлж, Үндсэн хуулийн зарчимд нийцсэн-
-Монголчууд урантай танилцсанаас хойш 28 жил өнгөрсөн. Одоо ч гэсэн шар нунтгийг эсэргүүцдэг хүн цөөн биш. Хүмүүс салбар мэргэжлийн онцлогоор олон талаас нь тайлбарлаж янз бүрээр хүлээж авч байна. Ер нь уран, шар нунтгийг юу гэж ойлгох ёстой юм бэ?
-Алт, зэс, нүүрс, уран ч бай аливаа таваарыг дэлхийн зах зээл дээр ямар бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд юунд хэрэглэж байгааг бодох хэрэгтэй. Уран бол цөмийн эрчим хүчний гол түүхий эд. Сүүлийн жилүүдэд Киотогийн протокол, Парисын хэлэлцээрт тэмдэглэснээр ногоон шилжилт гэдгийн цаана эрчим хүчний асуудал яригдаж байна. Эрчим хүчний шилжилт гэдгийн цаана эрдэс баялаг буюу нүүрс, байгалийн хий зэрэг шатах ашигт малтмалаас зэс, болон газрын ховор элемент рүү шилжиж буй тухай л тухай асуудал. Том зургаараа Монгол Улс дэлхийн зах зээл дээрх цэвэр эрчим хүчний нийлүүлэлтийн сүлжээний нэг хэсэг болохоор зорьж байгаагийн илэрхийлэл. Тэгэхээр уран бол зарим улс орны тодорхойлоод байгаа цэвэр, найдвартай эрчим хүчний гол орц гэдгээр ойлгох нь зөв гэж бодож байна.
-Ураны төсөл урагшилж өнөөдөр албан ёсоор гарын үсэг зурна. Энэ цаг мөчид тантай ярилцаж байгаагийнх юуны өмнө Монгол ямар давуу эрхтэй, монголчуудад хэр ашигтай вэ?
- Монгол Улсын Засгийн газар болон Монгол, Францын хамтарсан "Бадрах Энержи" компанийн хөрөнгө оруулагч "Орано майнинг С.А.С" компанийн хооронд байгуулах хөрөнгө оруулалтын гэрээний үндсэн агуулгуудыг 2023 оны Ерөнхийлөгчийн айлчлалаар тохирсон нь суурь нөхцөл болсон. Товчхондоо, бидний хувьд үр өгөөжийн тэнцвэртэй хуваарилалт, байгаль орчин, орон нутаг зэрэг хөрөнгө оруулалтын гэрээн дээр маш чухал гэж үзсэн зүйл заалт, агуулгаа тусгаж чадсан. Төслийн дотоод үр өгөөжийн хувьд ураны үнээс хамаарч ам долларын 12-20% байх боломжтой тооцоо гарсан. Энэ бол учиргүй нөсөр биш ч мөн боломжийн өгөөж. Тэгэхээр нөгөө талдаа мөн эрчим хүчний аюулгүй байдалтай холбоотой стратегийн ач холбогдолтой төсөл. Ямартаа ч хоёр улсын хоорондох хөрөнгө оруулалтын гэрээ амжилттай болж албан ёсоор хэрэгжих боломж нээгдлээ.
2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр 6.2 буюу байгалийн баялгийн үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд байна гэсэн заалт орсон. Өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөс хойш хийгдэж буй анхны томоохон гэрээ гэдэг утгаараа 6.2 буюу байгалийн баялгийн өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд байна гэсэн заалтад захирагдсан. Үүгээрээ ч нэлээн онцлогтой гэрээ боллоо гэж харж байгаа.
Хамгийн гол нь төслийн үр өгөөж гэдэгт юуг ойлгох вэ, хэрхэн хэмжиж тодорхойлох вэ гэдгийг авч үзэх ёстой. Тэр үр өгөөжийнхөө 51-ээс дээш хувийг Монголын тал жил бүр хуримтлагдсан дүнгээр хүртэнэ гэж тохирсон. Олборлох салбарын үр өгөөж эдийн засагт гурван замаар буюу шууд, шууд бус, дам байдлаар орж ирдэг. Ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээний хүрээнд үр өгөөжөө шууд өгөхөд төвлөрч, дийлэнх нь Монголд байхаар тусгасан. Мэдээж олон улсын зах зээлийн нөхцөл байдал ураны үнэ, эрэлт нийлүүлэлт хувьсаж өөрчлөгдөнө. Хэрэв ямар нэг нөхцөл байдлын улмаас Монгол талын хувь 51-д хүрэхгүй бол өгөөж тохируулах төлбөр төлүүлэх буюу “цоож” оруулж ирсэн. Тохирсон хувьдаа хүрэхгүй бол гүйцээж төлөх үүргийг оногдуулсан нь олон эрсдлийг бууруулж байгаа.
Үндсэндээ, агуулгын хувьд төслийн үр өгөөж хэмээх хамгийн чухал зүйлээ тодорхойлж Үндсэн хуулийн зарчимд нийцсэн байдлаар харилцан хамтарч ажиллахаар боллоо. Хөрөнгө оруулагч тал ч гэсэн ямар үр өгөөж хүртэж байгааг бид харах, хянах боломжтой.
-Дан ганц уран биш бусад ашигт малтмалын томоохон гэрээ хэлцэл, төсөлд харьцуулац цэг, жишиг болно гэж харж байгаа-
- Ногдол ашиг авна гэж тооцоод байгаа ч яг бодит байдал дээр янз бүрийн шалтгаанаар хойшлоод байдаг. Ураны гэрээн дээр Монгол тал ямар онцлог давуу эрхтэй байгаа вэ?
-34% ийн энгийн хувьцаа эзэмшээд явах хувилбар дээр Монгол талын үр өгөөжийн бүтцийг харвал 40 шахуу хувь нь ноогдол ашгаас орж ирэх тооцоолол гарч байсан. Ноогдол ашиг бол компанийн бүх өртөг, зардал, татвар хураамж төлсний дараах үлсдэн ашгаас хуваарилах боломжтой үлдэгдэл учраас төсөөлснөөр байх нь ховор. Олон улсын томоохон төслүүд дээр зардал хэтрэх бол нийтлэг байдаг л зүйл. Харин одоогийн сонгосон загвараар тэр эрсдлүүдийг тооцоолж бууруулах арга хэмжээг гэрээнд шингээж өгсөн. Өөрөөр хэлбэл, үр өгөөжийн 40% нь татвар буюу олборлолт хийгдэж эхлэх үеэс орж ирэхээр үр өгөөжийн бүтцийн шилжилт хийсэн.
Ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээн дээр Монгол тал энгийн хувьцаагаа давуу эрхийн хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн 10 хувьтай дүйцэх давуу эрхийн хувьцаа болгож оруулж ирж байгаа. Давуу эрхийн хувьцаа гэдэг бол компани ашигтай ажиллаад ноогдол ашиг хуваариллаа гэхэд давуу эрхийн хувьцаа эзэмшигч тэргүүн ээлжинд ноогдол ашгаа авдаг. Давуу эрхийн хувьцаанд ногдох ноогдол ашиг олгогдоогүй тохиолдолд нөгөө талд мөн адил ноогдол ашиг авах эрх үүсэхгүй. Энэ бол Монгол Улс ноогдол ашгаа тэргүүн ээлжинд авна. Манай тал ноогдол ашгаа авахаас нааш нөгөө талд эрх нь үүсэхгүй гэдэг зарчим.
Ер нь бол олон улсад давуу эрхийн хувьцаа нь бонд, хувьцааны аль аль шинжийг агуулсан саналын эрхгүй хувьцаа байдаг. Компаниуд энгийн хувьцаанд хөрвөх нөхцөлтэйгээр санхүүжилт босгохдоо түгээмэл ашиглах нь бий. Харин Оранагийн хөрөнгө оруулалтын гэрээний онцлог бол Монгол тал давуу эрхийн хувьцаа эзэмшиж байгаа хэрнээ саналын эрхтэй, алтан хувьцаа шиг хориг тавих эрх нээлттэй байгаа. Өөрөөр хэлбэл, бид хувь хэмжээгээ бууруулж байгаа ч компанийн дүрэмд өөрчлөлт оруулах, барьцаа батлан даалт гаргах, лиценз шилжүүлэх зэргээр Монгол талын эрх ашигт нөлөөлж болохуйц чухал ач холбогдолтой заалтууд дээр хориг тавих эрхийг давуу эрхийн хувьцаандаа авч чадсан. Мөн давуу эрхийн хувьцаа эзэмшиж байгаа боловч анхны болон цаашдын хөрөнгө оруулалтад ямар нэг байдлаар санхүүжүүлэх үүрэг хүлээгээгүй. Уг нь бол нэмэлт хөрөнгө оруулалт дээр өөрт ноогдох хувьд санхүүжилтээ гаргах асуудал үүсдэг. Ингэж харвал, тухайн үед Монголын тал санхүүгийн боломжгүй бол зээлээр шийдэх нөхцөл байдал руу орох зэрэг олон эрсдлийг хааж аль ч шатанд хөрөнгө оруулах үүрэг хүлээгээгүй.
Гэхдээ 51 хувиа хангуулна, ноогдол ашгаа тэргүүн ээлжинд авна, чухал чухал зүйл заалтууд дээр хориг тавих эрхээ авна гэдэг давуу эрхээ баталгаажуулж өгсөн. Мөн бид бүтээгдэхүүнийхээ 10 хувийг хөрөнгө оруулагчтай ижил нөхцлөөр худалдаж авах боломжтой. Ижил нөхцөл гэдэгт хөрөнгө оруулагч тал маркетингийн төлбөр авч байгаа бол Монголын тал адилхан авна л гэсэн үг. Тиймдээ ч энэ удаагийн ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээ зөвхөн нэг удаагийнх болоод дан ганц уран биш бусад ашигт малтмалын томоохон гэрээ хэлцэл, төсөлд харьцуулах цэг, жишиг болно гэж харж байгаа. Тэр ч утгаараа оролцогч талууд, ажлын хэсгийн гишүүд олон талаас нь ярилцаж зөвлөж маш хариуцлагатай хандсан.
-Уран олборлох явцад үнэ тогтоох тал дээр аль нэг талд ашиг сонирхол, давуу, сул тал үүсэхгүй-
-Ураны үнийг яаж тогтоох вэ. Төсөл хэрэгжих аль нэг шатанд хөрөнгө оруулагч тал давуу эрхтэйгээр үнэ тулгах асуудал гарах уу?
-Уран нэлээн онцлогтой ашигт малтмал учраас олон улсад цөөхөн тоглогчтой. Эрэлт үүсгэж худалдаж авч байгаа тал нь цөмийн цахилгаан станцтай улс орнууд бий учраас үнийн асуудал хөндөгдөх нь зүй. Бидний хувьд ураны зах зээл дээр үйл ажиллагаа явуулж, үнэ нийтэлдэг албан ёсны хоёр эх сурвалжийн сүүлийн зургаан долоо хоногийн жигнэсэн дундаж үнээр авна гэдгийг гэрээн дээр заасан. Тиймээс Бадрах энержи компани уранаа олборлож зарахдаа үнэ ямар байх вэ гэдгийг гэрээн дээр тохирсон учраас аль нэг талд ямар нэг ашиг сонирхол, давуу, сул тал үүсэхгүй.
-Ажиллах хүчин, цалин мөнгөний тал дээр гадаад, Монгол ажилчид ямар эрхтэй байх, төсөл хэрэгжиж буй орон нутагт хэр өгөөжтэй байх гээд онцлогтой заалт нэлээдгүй байгаа?
-Төсөл хэрэгжих бүс нутгийн иргэдтэй холбоотой асуудалд Ажлын хэсэг хатуу байр суурь баримталсан. Орон нутгийг хөгжүүлэх ажлын хүрээнд аймаг, сумын Засаг дарга, төсөл хэрэгжүүлэгч компани хамтарч ажиллахдаа төслийн бэлтгэл ажлын шатанд жил бүр 300 мянган ам.доллар, олборлолт, хаалтын шатанд сая долларын үнэлгээтэй гэрээ хийгдэнэ. Худалдан авалтын 60 хувийг үндэсний компани нийлүүлэх, мөнгөн гүйлгээний дор хаяж 50 орчим хувь нь дотоодын банк санхүүгийн байгууллагаар дамжих зэргээр гол заалтуудаа оруулсан.
Уурхай ашиглалтад орсноор 1600 ажлын байр нэмэгдэнэ. Үүний 90-ээс доошгүй хувь нь заавал монгол ажилчин байх шаардлага тавьсан. Мөн зөвхөн тоогоор хязгаар тавих биш ижил үүрэг гүйцэтгэж байгаа хүмүүс ялгаваргүй цалин хөлс авна гэдгийг гэрээнд тусгасан.
-Ураны хөрөнгө оруулалтын төслийг монгол, англи хувилбараар бүрэн эхээр нь олон нийтэд ил байршуулсан байсан. Энэ нь нэг талаас нууж хаалгүй ил хэлэлцэж байгаа нь сайшаалтай ч нөгөө талд эрсдэл бий юу. Ижил төрлийн гэрээгээ ил зарладаг улс орон ховор шүү дээ?
-Олон улсад ураны гэрээ төдийлөн нээлттэй байдаггүй. Монгол Улс олон нийтэд нээлттэй байршуулсан нь тодорхой хэмжээнд эрсдэл дагуулж буйг үгүйсгэхгүй. Үндсэн агуулгыг ойлгохгүйгээр аль нэг үг, үсэг зүйл заалтыг өлгөж аваад буруу ташаа мэдээлэл гаргах эрсдэл бий. Гэхдээ гол ач холбогдол бол ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээ Засгийн газар юм уу ажлын хэсэг дур мэдэн хийж буй зүйл биш. Монгол Улсад мөрдөгдөж буй хууль тогтоомж, Үндсэн хууль, олон улсын стандарт, жишгийн дагуу боловсруулж ард түмнээс сонгогдсон парламентаар хэлэлцүүлж зөвшөөрүүлж байгаа учраас олон нийтээс нуух, эмээх зүйл байх ёсгүй. Тэр ч нээлттэй ил тод хэлэлцэж баталлаа гэж харж байна.
.avif)
.avif)
