Шугаман дэд бүтцийн хэрээсэнд түгжигдсэн зэрлэг амьтад

Галт тэрэг, автомашинд суугаад хүрэх газраа саадгүй давхиад очих нь хэнбугайд ч сайхан. Замын уртад хээр тал, уул толгодыг ширтэж, ховор, сонин содон амьтдыг харчихвал бүр ч романтик. Зам харгуй, дэд бүтэц гэдэг хүмүүс бидэнд ийм л ая тухыг өгдөг. Гэхдээ нөгөө талд зэрлэг амьтад шугаман дэд бүтэц гэгддэг төмөр зам, автозам цаашлаад цахилгааны шонг чаддаг сан бол тасар татаж хаяхад бэлэн байдаг. Төмөр замыг ч байна уу, авто замыг ч байна уу ялгаагүй эсэн мэнд давж гарч ижил сүрэгтээ нэгдэн, нутаг сэлгэн, идэш уушаа олж голоо зогооно гэдэг тэдний хувьд амь сөрсөн, ихэнхдээ боломжгүй үйлдэл учраас тэр.

Жил ирэх тусам л зэрлэг амьтад төмөр зам, автозамын хэрээсэнд түгжигдэж, ижил сүрэг нь хэдэн хэсэг болон хуваагдаж, идэх өвс, уух ус нь алсарч байна. Хүмүүс бидний эх дэлхийд зөвхөн өөрсдөө л амьдардаг мэт аягладаг тэр байдлаас болж зэрлэг амьтад байгальдаа торонд хоригдож буй нь энэ. Энэ нөхцөл байдалтай Монголд байх зэрлэг амьтад хэдийн нүүр тулсан.

Монгол Улсад шугаман дэд бүтэц барьж байгуулсан болон шинээр байгуулахаар төлөвлөж буй нутгуудад нэн ховорт тооцогдох олон зүйлийн зэрлэг амьтад нутагшдаг. Цоохор ирвэс, шилүүс, хүрэн баавгай, хүдэр, цагаан зээр, хулан, хар сүүлт, хулан, аргаль хонь, янгир ямаа, халиун буга гээд бидний бахархал, эх дэлхийн чимэг болсон амьтад нутагшдаг. Монголд байх зэрлэг амьтан хамгаалагчдын болоод дэлхийн энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллагуудын нүдний цөцгий мэт хайрладаг тэр л амьтад.

Төмөр зам, авто зам нь эдгээр амьтдад хэрхэн сөргөөр нөлөөлж байгааг Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн Монгол дахь хөтөлбөрийн газраас хийлгэсэн “Монгол орны зэрлэг амьтанд ээлтэй шугаман дэд бүтцийн эрх зүйн орчны болон боловсон хүчний чадавхын үнэлгээ”-нээс харж болохоор байгаа юм.

Төмөр замын тухайд авч үзье л дээ. Монгол Улсын хойд хил Сүхбаатар өртөөнөөс урд хил болох Улаанбаатар-Замын-Үүд хүртэл нийт 1115 км төмөр зам үргэлжилдэг. Мэдээж манай улсын эдийн засагт чухал нөлөөтэй төмөр замын тээврийн гол коридор мөн үү гэвэл мөн. Гэсэн ч хамгаалалтын хориг хашаа нь Монгол Улсын босоо чиглэлд амьтдын амьдрах орчныг хоёр хэсэгт хуваадаг. Тэр дундаа Цагаан зээр, хулан, адуу, аргаль хонь, хар сүүлтийн шилжилт хөдөлгөөнийг хязгаарлан, үхэл хорогдолд нөлөөлж байгааг судалгаанаас харж болохоор байна.

Хамгийн эмгэнэлтэй нэг жишээг дурдъя. Дээрх маршрутын төмөр замыг барьж эхэлснээс хойш хулангийн сүрэг говьд “хоригдсон”. Сүхбаатар аймгаас Өмнөговь аймаг хүртэл говь, хээрийг дамнан эрх дураар нүүдэллэдэг байсан хулан тал хээртээ очиж чадахгүй болсон. Хүний нөлөөнөөс болж хээрээсээ шахагдаж 70 жилийн турш говьд нутаг заагдсан хэрэг. Угтаа тэр говийн бус хээрийн амьтан.

Зөвхөн хулан гэлтгүй цагаан зээрт ч ийм зовлон бий. Судлаачид цагаан зээрт байршлын мэдээлэл дамжуулах хүзүүвч зүүн төмөр замаар гарч байгаа эсэхийг нь судалжээ. Хүзүүвч зүүсэн 24 зээрээс нэг нь ч төмөр замыг хөндлөн гарч чадаагүй байна. Хамгаалалтын өргөст тор мөн л тал хээртээ дураар сүрэглэн нүүдэллэдэг цагаан зээрийн хөлийг тушиж, эрх чөлөөг нь боомилсон нь энэ.

Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд л 2022 онд баригдсан Тавантолгой-Гашуун сухайтын чиглэлийн төмөр замын маршрут нь хулан, адуу, хар сүүлтийн тархац нутгийг голлон хуваан байгуулагджээ. Ойр орчмын айлуудын мал ч дураар бэлчиж чадахгүйд хүрч, олноор төмөр замын хөлд орж үхдэг болсон гэж нутгийн иргэд халагладаг.

Энэ хэвээр урт хугацаанд амьтад хэрээс, хүлээсэнд байсаар байвал зөвхөн идэш тэжээлийн хомсдол үүсээд зогсохгүй үржилд нь нөлөөлнө, генетикийн хувьд ч аюул учрах эрсдэлтэй юм. Үүн дээр автозамын дэд бүтцийн зэрлэг амьтдад үзүүлэх сөрөг нөлөө нэмэгдвэл бид хэчнээн харгис болох нь харагдана.

Шугаман дэд бүтцэд цахилгаан дамжуулах агаарын шугамын сүлжээ багтдаг. Өндөр хүчдэлийн шон бол шувуудын эрлэг. Нүүдлийн болоод махчин шувууд цахилгаан хүчдэлд олноор цохиулж эндэж байгаа нь тоо толгой нь буурахад хамгийн ихээр нөлөөлж буй. Тэр дундаа шилийн сар, идлэг шонхор, начин шонхор зэрэг олон улсын хэмжээнд ховордож, олон улсын конвенцын жагсаалтад орсон шувууд олноор үхэж байгааг судлаачид хэлдэг.

Угтаа Монгол Улс нүүдлийн зүйл амьтдын шилжилт хөдөлгөөн, нүүдэлд саад тотгор болохуйц аливаа сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах, арилгах арга хэмжээ авах үүргийг олон улсын өмнө хүлээдэг.

Гэсэн ч эрх баригчдын бүгдийг эдийн засгийн өсөлт, хөгжил гэдэг нүдээр харж, бусдыг нь нүдэн балай, чихэн дүлий өнгөрүүлдгээс болж хүрээлэн буй орчинд асар хохирол учирч байна.

Бид олон улсын өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлж шугаман дэд бүтцийг бүтээн байгуулахдаа стандартыг дагаж мөрдөж зэрлэг амьтдыг дураар эх дэлхийдээ орших боломжоор хангаж өгөх хэрэгтэй. Дэд бүтцийн төлөвлөгөөгөө боловсруулахаасаа өмнө хүрээлэн буй орчныг хэр их сүйтгэж, сөрөг нөлөө учруулж байгаа вэ, яаж хохирол багатайгаар, зэрлэг амьтдад ээлтэйгээр шийдэх вэ гэдэг гарц гаргалгааг бодож заншмаар байна. Өмнөх алдаагаа ч засаж залруулж, авто зам, төмөр замын гарч гармаа шинэчлэх нь юу юунаас илүү чухал байна.

‍