Хэл шинжлэл-хэлний мэдлэг таны сэтгэцийн эрүүл мэндэд хэрхэн нөлөөлдөг вэ

Бүхий л шинжлэх ухааны салбарууд хүний амьдралд ач тусаа өгч байдаг. Үүний жишгээр хэл шинжлэл ч бас бидний амьдралаас салшгүй байж ач тусаа өгч байдаг. Ингэж хэлэхээр, “Тийм ээ, хэл бол хүмүүсийн хоорондын харилцааны хэрэглүүр, нийгмийн үзэгдэл шүү дээ” гээд нийтээрээ яв цав санаа нийлэн зөвшөөрөх нь дамжиггүй.

Гэвч одоо би энэ талаар биш, харин үг, өгүүлбэрийн утгыг зөвөөр ойлгон мэдэх нь бидний амьдралд, тодруулбал бидний бие махбодын болон сэтгэцийн эрүүл мэндэд ямар ач тустай байдаг талаар тайлбарлая. Хэзээ хэн анх гаргасан нь мэдэгддэггүй боловч олны дунд ихээр газар авсан “Монгол хүн буруу ярьж зөв ойлгодог” гэдэг үгийг маш буруу бөгөөд худлаа үг гэж боддог.

Буддын шашинд ч мөн бүх зовлонгийн шалтгааныг мунхагийн харанхуй гэж үздэг. Энэ үгийг ялимгүй дэлгэрүүлж тайлбарлавал, “тэнэг мунхаг байвал зовлонгоос салахгүй ээ” гэсэн үг. Нөгөө талаас нь хэлбэл, “үг, өгүүлбэрийн утгыг зөв ойлгодог, зөв буруу, үнэн худлыг ялгадаг бол бид зовлон бэрхшээлийг бага туулна” гэсэн үг юм. Хүн гэдэг амьтан зовлон бэрхшээлийг огт үзэхгүйгээр амьдарна гэж үгүй юм. Тиймээс аливаа үзэгдэл, зүйлсийн талаар зөв ойлголттой байвал хүний зайлшгүй үздэг “төрөх, өвдөх, өтлөх, үхэхээс” өөр зовлонг үзэхгүй, үзсэн ч хөнгөнөөр туулна гэсэн үг юм.

Хэдэн жилийн өмнө Далай ламын “Хэрэв сүсэг бишрэлгүй хүн өвдвөл ах дүү нар нь нэлээн их асарч халамжлах шаардлагатай болно, харин сүсэг бишрэлтэй хүн бараг өвдөхгүй, өвдлөө гэхэд хурдан эдгэнэ” гэсэн утгатай үгийг номоос олж уншчихаад тэр даруйдаа ойлголгүй, гайхаад өнгөрсөн ч сэтгэлд үлдчихсэн байсан. Дараа нь урд өмнө нь дөрөв гаран литр цус алдаж байсан, бие султай дээрээ хэт хожуу төрөлт байсан учраас жирэмсний явцдаа бодисын солилцоо ихээр алдагдаж, төрсний дараа нойргүйдэлд гүн нэрвэгдсэн байсан учраас жин ихээр нэмж, бамбайн хордлогод орж, сахарын хэмжээ ч өссөн. Тэгээд төрснийхөө дараа тусгайлан эмчилгээ хийлгээгүй ч аяндаа сахарын хэмжээ буурч дараа ямар нэг өвчин хууч нэмэгдэлгүйгээр энэ бүх асуудлаас аажим боловч салж чадсан. Энэ хугацаанд эргэн тойрны эмэгтэйчүүдийн амнаас төрсний дараа сахартай болсон, бамбайн хордлого хүндрээд өөр шинээр өвчтэй болсон гэх мэт яриануудыг сонсоод “би яагаад ямар нэг эмчилгээ зорьж хийлгээгүй мөртлөө ингээд зүгээр болсон юм бол, азтай юм” гэж хэсэг гайхаж бодсоны дараа Далай ламын нөгөө үг санаанд орж билээ. Тэр үг үнэхээр үнэн байсан. Харин “сүсэг бишрэлтэй хүн” гэдэг үгийн “сүсэг бишрэлтэй” гэдэг нь ерөөсөө л “сэтгэлээ төвшин тогтуун байлгаж чаддаг, зөв бодол ойлголттой, зөв сэтгэлтэй” гэсэн утгатай үг юм билээ. Энд орчуулгын ялимгүй зөрүүнээс болоод сүсэг бишрэлтэй хүн гэхээр утга учиргүй бурхны ном уншуулаад гандан эргээд явдаг  мэтээр ойлгогдох бололтой. Үүнийг улам гүнзгийрүүлж тайлбарлавал, Буддын шашинд хүний цусны судлыг дагаад нүдэнд үл үзэгдэж гарт үл баригдах байдлаар оршиж байдаг хийн судалд сэтгэл гэгч оршдог гэж үздэг. Тэгээд сэтгэл ариун цагаан, тайван амгалан төлөвт байвал хүний биеийн 70 хувийг эзэлж байдаг ус нь дагаад эерэг энергитэй байж улмаар хүний эрүүл мэндийг дэмжин тэтгэж байдаг гэж  тайлбарлаж болно. Эсрэгээр сэтгэлээ хар хор, атаа жөтөөгөөр дүүргэвэл дагаад хүний биеийн ус сөрөг энергиэр бохирлогдож эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлдөг. Зэн Буддизмаас эхлээд өнөөгийн анагаахын шинжлэх ухаан хүртэл зөвшөөрөөд байгаа нэг ойлголт бол “сэтгэл эхэлж өвддөг, дараа нь бие махбод өвддөг” гэсэн ойлголт юм. Сэтгэлийг юугаар өвтгөдөг вэ гэвэл, сөрөг буруу үг хэл, ойлголтоор юм. Үүнийг л Буддын шашин номлосоор ирсэн билээ. Зөвөөр ойлгож амьдралдаа хэрэгжүүлэн баримталбал бид зовлонг  хөнгөнөөр туулах боломжтой юм.

“Сэтгэл” гэдэг нь хүний амьд ахуйд тухайн хүний мөн чанарын илрэл байдаг бөгөөд хүнийг үхэх чухам тэр агшинд биеэс дөнгөж салж байх мөчид “сүнс” хэмээн нэрлэгдэж, харин бүдүүн энерги болох бие махбодоос салан гарсны даруй 49 хоногт  “нарийн бие буюу нарийн энерги” хэмээн нэрлэгдэж, харин дараа төрөлдөө хүний биеийг олохдоо эцгийн цагаан дусал, эхийн улаан дусал дээр ирж суух тэр агшны сэтгэлийг “намш” хэмээн нэрлэдэг байна. Тэгвэл “сэтгэл-сүнс-нарийн бие-намш” гэсэн дөрвөн үг нь дөрвөн өөр юм биш, харин сэтгэлийг дөрвөн өөр нөхцөлд ингэж нэрлэсэн ойролцоо утгатай үг болох нь харагдана. Үүнийг ойлгож чадвал бид амьд ахуйдаа сэтгэлээ хэрхэн хиргүй тунгалаг, төлөв төвшин байлгахын ач тусыг ойлгох юм. Үүнийг ойлгоогүй, өөрөөр хэлбэл сэтгэл, сүнс хоёрыг хоёр өөр тусдаа үзэгдэл, сүнсийг ерөөсөө л шашны мухар сохор, хий хоосон, байдаг эсэх нь эргэлзээтэй зүйл мэтээр ойлгосноос болоод өнөөдөр хүмүүсийн дийлэнх нь маш ихээр өвчинд баригдаж, өвчнөөсөө илааршиж чадахгүй байна.  

Манай монголчууд сүүлийн жилүүдэд маш ихээр машины осол, гэнэтийн гай зовлонд өртөж, өвчин зовлонд үйл олноороо нэрвэгдэж байгааг сэтгэлээ чагнадаггүй, сэтгэлээ төвшин төлөв байлгахыг мэддэггүй, боддоггүйтэй нь холбоотой гэж боддог. Сүүлийн үеийн монголчууд сүсэг бишрэлтэй байхыг ганданд мөргөл хийх, гэр орондоо лам залж ном уншуулах төдийгөөр ойлгодог. Гэтэл хэчнээн сайхан ном уншуулсан ч эргээд хэрүүл зарга хийгээд, хар буруу бодоод, атаа жөтөө өвөрлөөд байвал тэр номын ач тус огт танд нөлөөлөхгүй. Харин гандан эргэж ном уншуулаад байхгүй ч сэтгэлээ л амар амгалан байлгаж, хар хороос ангид байлгаж чадвал танд огтоос аюул занал тохиолдохгүй юм.

Сэтгэлээ чагнах, өөрийнхөө дотоод ертөнцийг танихыг хичээх, өөрийгөө ойлгохыг хичээж дотоод сэтгэл рүүгээ эргэхийг Зэн Буддизмд “өөр рүүгээ эргэх, эх сурвалж руугаа эргэх” буюу “метаноиа” гэдэг. Есүс үүнийг “repent” буюу “гэмших, наманчлах” гэж нэрлэдэг. Христчүүд энэ ойлголтыг буруугаар ойлгосон. Repent гэдэг нь repentance буюу гэмшил наманчлалтай ямар ч холбоогүй юм. Repent гэдэг үгийн анхны утга нь “Буцах, эргэж орох, өөрийнхөө дотоод руу орох” юм. Грекчүүд үүнийг “metanoia” буюу “өөр лүүгээ эргэх, 180° эргэх” гэж зөв нэрлэсэн байдаг. Энэ ойлголтыг Зэн Буддизмд сүүлээ идэж байгаа могойгоор бэлгэддэг. Данзанравжаа хилэнцэт хорхойг шүтдэг байсны учир нь энэ байх. Хүний өөрийн дотоод сэтгэлийг хүний өөрийн эх сурвалж гэдэг утгаар нь ёгтолж “гэр” гэдэг үгээр илэрхийлж хэлсэн “гэртээ харих” гэдэг хэллэгийг сүүлийн үед манай монголчууд шууд утгаар буруу ойлгоод “Гэртээ харих зам хамгийн сайхан” гэдэг үгийн дор янз бүрийн зам харгуйн зураг оруулж нийтлээд байгаа харагддаг. Энэ бол огтоос ажлаа тараад гэр орондоо харих, харь орноос эх орноо зорин ирэх тухай ярьж байгаа хэрэг биш юм гэдгийг та сая ойлгосон байх. Хүн өөрийн дотоод сэтгэлээ ойлгож, таньж ухаарч чадвал хорвоо ертөнцийг ч ойлгох боломжтой, хорвоо ертөнцийг ойлгож чадсан хүн зовлонг хөнгөн туулж чадах юм.

Ойлгоно гэдэг хүлээн зөвшөөрнө гэсэн үг, хүлээн зөвшөөрнө гэдэг нь зөрчилдөж зовлон үүтгэхгүй гэсэн үг юм. Зарим хүнд өвчнийг хүлээн зөвшөөрсөн даруйд эдгэрэл эхэлдэг тухай туулсан хүмүүс ярьдаг нь үнэхээрийн үнэн юм. Хүлээн зөвшөөрөхийн оронд “Яагаад би гэж? Яагаад өөр хэн нэгэн биш, би ийм өвчнөөр өвдөв?” гээд зөрчилдөөд байвал биед эерэг энерги үгүй болж дархлааны тогтолцоо зөв ажиллаж чадахгүй юм. Үгийн, аливаа санаа ойлголтын ёгт утгыг ийнхүү өнгөц, шууд утгаар ойлгох нь амьдралд тусгүй юм.

Шинжлэх ухаан өндөр хөгжөөгүй байх үед Буддизм ийм тайлбар шаардсан нарийн ойлголтуудыг хураангуйлан, бас энгийн хүмүүс ойлгохоор болгож хялбаршуулахдаа ёгтлолыг их ашигладаг байснаас орчин цагийн хүмүүс тэрхүү ёгтлолыг ойлгохоо байж улмаар Буддизмыг мухар сохор шашин гэж хүлээж авах нь нийтлэг болжээ. Буддизмын номлолоо илэрхийлэх хэл нь ёгтлол байдаг. Тухайлбал, Буддизмд Христийн шашны ойлголт шиг ертөнцийн эзэн – God маягийн бурхан байдаг гэж номлодоггүй билээ. Харин “бурхан” хэмээх үгээр нэрлэгддэг тэдгээр бурхад нь нэгэн цагт амьд байсан түүхэн бодит хүмүүс байдаг бөгөөд тэдгээр нь өөрийнхөө сэтгэлийг таньснаар дамжуулан хорвоо ертөнцийн явдлыг таньж гэгээрсэн хүмүүс байдаг хэмээн үздэг. Тиймээс та ч гэсэн гэгээрэлд хүрч бурхан болж болно гэдгээрээ Буддизм нь ардчилсан бөгөөд шинжлэх ухаанч юм. Харин тэдгээр бурхдын хөөмөл, наамал, баримал болон зураг бүхий дүр төрх нь бүгд ёгтлол байдаг. Амгалан бурхдын дүр нь бидний сэтгэлийн амар амгалан төлөвийг ёгтолдог бол, догшин бурхдын дүр нь бидний сэтгэлийн атгаг, муу төлөвийг ёгтолдог юм.

Ийнхүү Буддизм бол хүний сэтгэлийг хамгийн өргөн хүрээнд хамгийн гүнзгий судалсан цорын ганц шашин билээ. Бид өөрийн сэтгэлээ таньж ойлголтын гүнзгийд хүрснээр эд баялаг хураахгүй ч сэтгэлийн амар амгаланд хүрэх юм. Сэтгэлийн амар амгалан гэдэг бол хүн гэдэг амьтан байгалиасаа асар хөндийрсөн энэ цаг үед “эрээд олдохгүй эрхэм чанар” болоод байна.  

“Санаа зөв бол заяа зөв” гэдэг үгийн утга ерөөсөө л энэ юм. Санаа зөв байхын тулд үг хэллэг, ойлголт зөв байх нь сайн сайхан, эрүүл амьдралын үндэс юм.

‍