Дэлхийд шалгарсан монгол цэрэг

Өнөөдөр МОНГОЛ ЦЭРГИЙН ӨДӨР.

1921 оны 03 сарын 18-д жанжин Сүхбаатарын удирдсан Ардын цэрэг Хиагт хотыг гамин цэргээс чөлөөлж анхны ялалтаа байгуулсан түүхт өдрийг БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн 1946 оны 5-р сарын 28-ны өдрийн 32-р тогтоолоор “Хувьсгалт цэргийн баярын өдөр” хэмээн жил бүр улс даяар ёслон тэмдэглэх шийдвэр гаргажээ. Улмаар 2011 онд Монгол Улсын Их Хурлаас “Нийтээр тэмдэглэх баярын болон тэмдэглэлт өдрүүдийн тухай” хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулснаар жил бүрийн энэ өдрийг “Монгол цэргийн өдөр” болгон тэмдэглэж эхэлсэн түүхтэй.

Эл баярт өдөр дэлхийн дундад зууны цэргийн урлагийн түүхэнд бардам нэртэй, өнөөдөр  ч бахархам амжилттай энхийг сахиулж яваа Монгол цэргийн бүтээсэн түүх, эрдэм ухааны тухай товчлон хүргэе.

Цэрэг хэмээх нэрийн гарал, утгыг доктор Л.Түдэв сэргэ буюу морины уяа хэмээх үгээс эхтэй хэмээн баталсан буй. Монгол морьтон цэргийн тухайд цэрэг цуглав гэхэд түмэн морины сэргэ, шузга болдог байсан нь ийн нэршихэд хүргэжээ. Чингисийн чулууны бичигт гардаг “Бух сочихай” хэмээх газар бол энэ их цэргийн хуаран мөн. Өдгөө монгол аялгуудад  морины уяаны шонг шузга, сэргэ гэхчлэн хэлдгийн дээр Дархадууд цэрэг хэмээж буй нь содон баримт байна.  Ардын этимологийн үүднээс бол цэрэг гэж зэрэг гэсэн үг...

Монгол цэрэг армийн түүх эрт холын уламжтай. Нүүдэлчдийн довтолгооноос хамгаалахын учирт МЭӨ VII зуунаас эхлүүлсэн шавар чулуун бэхлэлтийг өргөтгөж, өндөрсгөсөөр Цинь Ши Хуанди (МЭӨ 221-210)-ийн үе, МЭӨ 216 онд их Цагаан хэрэм болгон барьж дууссан гэж үзвэл монгол цэргийн түүхийн урт замыг баримжаалж болох юм.  

Монгол цэргийн хөгжил энэ урт хугацааны туршид зохион байгуулалт, зэвсэг хэрэглэл, хүн хүч, сургууль боловсрол, байлдааны арга ажиллагааны хувьд нэн төгөлдөржиж,  XIII зуун гэхэд бүх дэлхийн цэргийн түүхийн бүхэл бүтэн нэгэн үе /дундад зуун/-ийг төлөөлөхүйц хэмжээнд хүрч чаджээ.

Зохион байгуулалт:

Энгийн ба дайны цагийн зохион байгуулалт гэж хоёр янз байна. Монгол цэргийн зохион байгуулалт аравтын тогтолцоотой бөгөөд дайны цагт аравт бүрээс нэг буюу хэд хэдэн цэрэг дайчилж, нэг арванаас нөгөөд шилжих, цэрэг дайчлах зэргийг онцгойлон чандалж байлаа. Энгийн болон дайны цагт аравтлах зохион байгуулалт нь цэргийн бүртгэлийг хянаж байх, хариуцлага тооцох, богино хугацаанд цэрэг цуглуулах зэрэгт онцгой ач холбогдолтой нүүдлийн амьдралд нэн тохирсон өвөрмөц зохион байгуулалт юм.

Чингис хаан дайны цагт зохион байгуулалтыг хянах дэг журамтай байхад онцгой анхаарч, “дайсныг дарах цагт олзонд бүү саатагтун дайсан нэгэнт дарагдвал тэдний юм хэзээд бидний олз болох тул хувааж амжина. Хэрвээ бид ухрахад хүрвэл анх довтолсон байрандаа даруй эргэж ир. Уг байрандаа эргэж ирэхгүй хүнийг алтугай” гэх зэргээр зарлиглаж байв.

Монгол цэргийн дайны цагийн зохион байгуулалтын нэг зүйл нь цэргүүдийн санаа сэтгэлийг тогтворжуулж урам зоригийг бадраах явдал байдаг бөгөөд ингэхийн тулд тэнгэрт өчиг өчин, хар сүлд тахиж, их хуралдай хурж,  хэсгийн дарга нарт зөвлөгөө өгч санал бодлыг нь сонсдог.

Их аяны цагт цэргийн хороог өндөр газар сонгон байгуулж хааны цацрыг төв дунд урагш хандуулан, торгон цэргээр хамгаалуулж, түүний зүүн баруун ар гурван талд олон цэргийн дарга нар, тэдний хороог хоорондоо нэлээн зайтай байгуулж эмээлтэй морьд цэрэг зэвсгийг бэлэн байдалд байлгана.

Монгол цэрэг аялан явсаар дайсантай тулгарах үед байлдааны цагийн байдал буюу хүн хүчний тоо хэмжээ, цэрэг зэвсгийн чадавх, тухайн газар орон хийгээд цаг улирлын нөхцөлд тохируулан байлдах арга мэхээ боловсруулан сонгоод мянгат, зуут, аравт бүрийн байлдааны үүрэгт зохицуулан хүчээ баглан бүлэглэж, байлдааны журамд оруулж цуваагаар жагсаан байрлуулдаг байжээ. Үүнийг байр байрлалдах гэнэ. Ингэхдээ, БИЕ БИЕСИЙН ГЭЗЭГ ДАРСАН ХЭД ХЭДЭН ЦУВРАА БҮХИЙ “Манлай”,  “Их гол”,  “Хөтөд” хэмээх үндсэн гурван хувь болж, давшилтад орохын дээр байлдааны талбайн энгээр бол тактикийн ажиллагааны харьцангуй бие даасан үүрэг бүхий баруун, зүүн гар, төв буюу гол гэж мөн гурав хуваагдах нь олон байжээ.

Манлай  нь бас нэг нэгийгээ гэзэг дарсан хэд хэдэн хэсэг буюу цуваанаас бүрдэл болно. Манлай ангийн тэргүүн анги нь суурин харуул бөгөөд өдөрчийн газар түрүүлэн явж, элдэв бүгсэн цэрэг, отолт байхаас сэргийлж, тагнуул туршуулын үүрэг гүйцэтгэн, дайсны дотор байгаа суурин тагнуултай хэл авалцаж байлдааны тактикийг боловсруулна. Суурин харуулын дараа  алгинч  хэмээх манлайн харуул явах бөгөөд цөөн тооны цэрэг дэвүүр маягтай яван, мөн харуулын үүрэг гүйцэтгэнэ. Түүний дараа цагдах харуул буюу ар цагдуул хэмээх хайгуул цэргүүдэд хамгаалах, арагш хэл оруулах үүрэг бүхий цөөн тооны шаламгай цэрэг орно.

Араас нь толгойн сэргийлэх буюу хошууч анги нийт цэргийн 3/10-тай тэнцэх цэрэг зэвсэг, эрдэм боловсрол, зориг хүчний хувьд ч нэн шалгарсан тэргүүн анги явж дайсны гол хүчийг бут цохин сандралд оруулах үүрэг гүйцэтгэнэ. Чингисийн цэрэгт Уруд Мангуд хэмээх асар зоригтой аймгууд энэ үүргийг гүйцэтгэдэг байлаа.

Их гол нь манлайн араас тулалдаанд орох, хаан болон цэргийн ерөнхий жанжны удирдсан гол хүч юм. Гол хүч нь мөн л тактикийн бие даасан үүрэг бүхий цувраа хэсгээс бүрдэх бөгөөд хошууч анги дайсны хүчийг сандралд оруулж эхэлмэгц хүч нэмдэг гэзэг хүчин байна.

Дараа нь агтач сумчин, малчин, эмч, буурч, тогооч, 13-15 насны байлдааны эрдэмд суралцаж байгаа өсвөр дайчид зэрэг бэлтгэл хүчин-бүлгийг бүрдүүлж өгдөг нь хөтөд юм. Монгол цэрэг дайн байлдаанд явахдаа хүн бүр наад зах нь гурваас дөрвөн хөтөлгөө морьтой явдаг. Арван бүрийн зэвлэх морьдыг нэг хүн [хөтөч]  адуулдаг. Тиймээс хөтөч  зонхилох нь болдог “Хөтөд” хэмээх цувраа байлдаанд ар тал болж, шаардлагатай үед бэлтгэл нэгэн цувраа болж тулалдаанд оролцдог байв.

Монголчууд  хүчээ хуваарилан байр хийхдээ дайсныхаа цэргийн зохион байгуулалт, хүч бүлэглэл, байлдах аргыг урьдаас сайтар тагнаж судлахаас гадна цагийн байдалд зохицуулан өөртөө ашигтай газар орныг тулалдааны талбар буюу “Байрын чүүлэх газар” болгон сонгохыг эрмэлздэг. Чингээд дайны хэнгэрэг дэлдмэгц  манлай цэргийн эхний цувраа тулалдаанд хошуучлан орно. Манлай цэргийн анхны дайралтаар “дайсан баахан хөдөлбөл олон цөөнийг бодох ч үгүй шууд шувтлан орно… Дайсан хэрэв хөдлөхгүй бол анхны анги хөндлөн дайран өнгөрөөд дараагийн анги мөн дайран орно. Бас хөдөлгөж чадахгүй бол түүний дараах анги залгаагаар дайрна… Заримдаа дугараг бамбайгаа мөрлөж мориноосоо буун явганаар харвалдана. Харваад дайсныг оногдуулбал дайсны хоёр жигүүр нь эрхбиш бутарна. Бутарвал эрхбиш самуурна. Самуурвал давшиж дайран орно. Ийнхүү цэргийн цувраа хэсгийн гэзэг дарсан дайралт амжилт олон дайсан жагсаалаа бэхэлж зуун зүйлийн арга бодлогод нь унахгүй бол үхэр мал, эмнэг агтаа хөөж авчран дайсны жагсаалыг хутгаж самууруулахад дайсан эс дийлэгдэх нь цөөн” байжээ. Эсвэл дайсны өмнүүр мод, эсгий чирэн дайран давхилдаж их тоос босгож юм үзэгдэхгүй болгоод энд тэнд нь хатган цөмрөх, хоёр жигүүрээс нь дэрлэж цохих, ар хударгаар нь тойрон бүслэхийг эрмэлзэнэ. Дайсныг бүслэн авмагцаа нэгэн зэрэг хэнгэрэг дэлдэн дөрвөн зүг, найман зовхисоос уухайлан хашхиралдаж хүчээ хамтатган нэгэн цагт цугаараа шувтлан дайрна. Дайсныг ийнхүү бүслэн хааж тулалдахдаа “Тасралтгүй, идэвхтэй ажиллагааны зарчим”-ыг эрхэмлэж дайсанд амсхийх зав огтхон ч олгохгүйгээр тулалддаг.

Зэвсэг хэрэглэл:

Цэргийн агт, байлдааны багаж хэрэгсэл, цэргийн хувцас өмсгөл, хоол унд зэрэг цэрэг дайны үйл ажиллагаанд нэн чухал хэрэгтэй зүйлсийг байнга бэлтгэн нийлүүлж цэрэг бүр биечлэн бэлтгэж авдаг. Цэргүүд нум сумнаас гадна илд, жад, сум хурцлах билүү, зануу, утас, зүү, шөвөг зэрэг байлдааны болон ахуйн хэрэглээний зүйл мөн 3, 4, 6 хүртэлх хөтөлгөө морьтой явна.

Морины хазаар хөнгөн, эмээлийн өмнө бүүрэг босоо, хойд бүүрэг нам, морины нуруу холгохгүйгээр тавиу, тохом зузаан, дөрөөний тав уудам байх ёстой. Монгол цэрэг сэлэм жад зэрэг хатгалдах зэвсгээр зэвсэглэсэн, морь цэрэг өвч хуягтай хүнд морин цэрэг, нум сумаар зэвсэглэсэн, хуяггүй морьтой хөнгөн морин цэрэг хоёр янз. Монгол цэрэг зуны дулаан цагт ямааны элгэн өмд, өвөлд нэхий өмдтэй, үхрийн хөмөн /ширэн/ гуталтай, хөө хуягтай байна. Алсын аянд явахад 3 жил хатаасан үхрийн борцыг давсагт нь хийж, хуурай сүү, эм сэлтийг авч явна. Монголын цэрэг, зэвсгийн талаар Армяны хан хүү Гайтон: “Тэдэнтэй хатгалдаж эхлэх үе онцгой аюултай. Бага шиг тулгаралтад боловч өөр улс иргэнтэй хийсэн тулалдаанд гардаг шиг хохирол гарч, өчнөөн олон хүн  алагдаж шархдах бөлгөө. Энэ нь тэд нум сумаар гарамгай харвадгийн улмаас болой. Зэв сум нь ч бараг бүх төрлийн халх хаалт, хуяг дуулгыг нэвт харвана. Харин өөрсдөө болон агт морьд нь арьс ширэн хуяг, дуулгатай байдаг” гэжээ.

Хүн хүч:

Монгол эр хүн бүхэн хурга, тугал хариулах цагаасаа эхлэн хавчаахай нум барьж зурам, шувуу зэрэг ан, аргал чулуу зэрэг эгэл байнаас ширэн бай /сарампай/ хүртэл байлан харваж, хүүхэд ахуйн хөдөлгөөнт явган тоглоомоос хөдөлгөөний эв дүйг олж, морин дээрээс бөмбөг намнах, тулам булаалдах зэрэг морин цэргийн эрдэмд суралцаж өсдөгийн дээр, тусгайлан цэргийн бүртгэл явуулж байж. Чингис хаан зуутан, мянгатны ноёдын хөвгүүдээс “шил эрдэм сайтайг нь шилж” хишигтэн хэмээх өдөр тутмын бэлтгэл сургуулилттай байнгын цэрэг бүрдүүлсэн бий. Монгол хэлэнд “цээ байцах, “эр төөлүүр”  гэсэн сонин хэллэг байдаг нь мөнхүү идэр эрсийн нас, биеийг байцаан гаргах, цэрэг эрийн бүртгэл, шалгаруулалтыг хэлсэн хэрэг. Эрийн цээнд хүрэх, тоолбол нас чацуу, төөлбөл бие чацуу хэмээх үгсийг холбон ухвал ойлгомжтой болно.

Сургууль боловсрол:

Монгол цэргийн бэлтгэл сургуулилт нь их ав хоморго байдаг. Ийм ав цэргийг хүнсээр хангах, байлдааны арга тактикт сургах, бие бялдар хийгээд сэтгэлийн хатуужил, дайснаа ялан дийлэх бодол сэтгэл төрүүлэх, зэр зэвсэг эзэмших дадалд сургах, хүлэг морьдыг байлдааны дадалтай болгох зэрэгт сургана.

Авын үед жагсаалын албаны аливаа дүрмийг сайтар мөрдөж өөрийн үүргийг эрхэмлэнэ. “Чингисийн эр хоёр загалын тууж”-д авлахуйн үед

Отын хүн урд яв

Тахилзуурын хүн тасралтгүй яв” хэмээсэн нь  дайны цагийн “Тасралтгүй, идэвхтэй ажиллагааны зарчим”-ыг баримталдгийн баримт юм.

Байлдааны арга ажиллагаа:

Монгол цэргийн ухааныг судалсан Америкийн эрдэмтэн Ж.Вернадский “Монголчууд орос орон” хэмээх зохиолдоо “XIII зууны Монгол арми бол тэр үеийн дэлхий дахины хамгийн шилдэг арми байсан нь ямар ч эргэлзээгүй. Энэ морьт арми бас хот эвдэх инженерийн ангитай байжээ” гэж дүгнэсэн байдаг. Аль нэг орныг дайлахын өмнө сайтар тагнаж, дотоодын зөрчил тэмцлийг мэдэж, хөрш орнуудыг нь өөртөө татдаг. Үүнд худалдаачин, шашны төлөөлөгчдийг ашиглаж, санал сэтгэл алдарсан хүмүүсийг өөртөө татахын зэрэгцээ туранхай морь үзүүлэх, өөрсдийгөө олон гэж мэдүүлэх зэрэг арга ашиглана. Монгол цэргийн ёсонд 100 морьтон түмэн хүнийг бүслэн хааж чадна, 1000 морьтон тархан явбал зууны газрыг дүүргэж чадна гэж бий. МНТ болон бусад сурвалж бичигт  

Харгана мэт жагсан явж

Нуур мэт байрлан жагсаж

Цүүц шиг шувтлан байлдах... хэмээн байлдааны үндсэн тактикийг тэмдэглэсний өдөх буюу өдөж хөдөлгөх, нуур байр, нуман түлхүүр, бух сэжүүр байр, цүүц хатгаа, өрөмдөх /өрөмдөх мэт нэвтрэн орох/, дэрлэгэх /дэрлүүлэх/, тойрох, шивээлэх, хороолох, хүрээлэх, сөрлөг орхих /морины хөлд шаах төмөр шивээ хаях/, нохой хэрэл хэрэх, чонын алхаа /чоно, нохой юм шиншлэн шогших мэт эргэж буцаж мөр зам алдуулах/, хавирга таших /гэнэт хажуугаас орох/, хаших, хавчилдан байлдах /улаан халзан тулгаран байлдах/, нүүр дээрээс нь асгах, цоргих /нүд, галаар цоргих мэт тулгаран дайтах/, сацсан одны жагсаал, сүүл хударгалах /араас нь сэм орох/, мөр гээх, эрийн ар агтын харгам эс үзүүлэх /зугтаж буцалгүй, байнга тулалдах/ зэрэг цэргийн тактикийн холбогдолтой нэр томьёо олон гардаг. Чухал заримыг товч тайлбарлая.

”Өдөх буюу өдөж хөдөлгөх “ арга нь дайсантай тулалдаж байгаад өөрийн эрхгүй хүчинд автагдаж сарнин дутаах мэт дүр үзүүлэн дайсныг анх эзэлсэн ашигтай байрлалаас нь хөдөлгөж урьдаас төлөвлөж бэлтгэсэн тактикийг нь өөрчлөхөд хүргэн байлдааны журам, жагсаалынх нь эмх цэгцийг эвдэж хүчийг нь тарамдуулж байгаад отоонд оруулан бүслэн авч хэсэглэн тасалж бут цохих арга юм. Үүсэл гарлын хувьд авч үзвэл наанадаж Хүннүгийн үетэй холбоотой.

Энэхүү аргыг Их монгол улсын цэрэг хүн хүчний тоогоор үлэмж давуу байсан Алтан, Тангад, Сартуул, Гүрж улсын болон Орос-Кибчакийн нэгдсэн цэрэгтэй тулалдахдаа олон удаа амжилттай хэрэглэж ялалт байгуулж байв.

“Нуур байрт  байлдааны“ арга нь Монгол цэргийн задгай талбай сонгож, хөдөлгөөнтэй байлдах арга ажиллагаатай холбогдсон өргөн талбайгаар нуур мэт тархан довтлох арга юм. Нуур байрт байлдах арга бол дайсныг бүслэн авахыг гол зорилгоо болгодог бөгөөд гурван талаас бүслэгдсэн цэргийг шаламгай цэргийн анги нэвтрэн орж сандралд оруулдаг байна. Монгол цэрэг нэг дор эгнээлэн жагсахгүй, 5, 3-аар энд тэнд байрлан жагсах бөгөөд үүнийг цацсан одны жагсаал хэмээн түүхэнд тэмдэглэжээ.

Хожим 1939 оны Халх голын тулгаралтын хамгийн шийдвэрлэх тулаанд 1939-08-25-28-д болсон/ Монгол Зөвлөлтийн хамтарсан цэрэг 70-75 км-ийн өргөн фронт /талбай/-оор,  дайсны гүнд 20-25 км нэвтэрч давшин, Япон цэргийг ялсан нь монгол цэргийн задгай талбай сонгож, далайцтай давшин байлдах арга ажиллагааны улирал уламжлал мөн бөлгөө.

“Нуман түлхүүр”: Монгол цэргийн байр ерөөс дэвүүр хэлбэртэй, өөрөөр хэлбэл дайсны тэргүүн анги- гол төв рүү цөмрөн орж, өрнөөс нь эвдэх, голыг нь самлах аргатай байдаг.

“Бух сэжүүр” байр нь Дайсны гол руу цөмрөн орж, бух мэт хоёр тийш сэжин эсрэг этгээдийн байрыг эвдэнэ.

“Цүүцэн хатгаа” болон өрөмдөх арга. Энэ арга нь дайсны голд цөмрөн орж улам дотогшлон гүн нэвтэрч дайсны цэргийн гол төвийг дотроос нь цүүцлэх мэт цохиж шамдуулан дайсны самгардсан далимыг ашиглан хиар цохих явдал юм. Ер нь цүүцэн тулалдаан бол дайсны гол хүчийг дотроос нь эвдэн бусниулах зорилтыг агуулсан байдаг. Дайны энэхүү аргын үзэл санааны үндэс нь монголчуудын “ертөнцийн юмс өрнөөсөө бүтэж, өрнөөсөө эвдэрдэг” гэсэн өвөрмөц сэтгэхүйтэй холбоотой. Ертөнцийн үүслийн домогт:

“Аягын чинээ шар наран

Алтан дэлхийн өрд саяхан тогтож байхад” гэх юм уу, газар иврэн цөмрөхийг “газрын өр”, “газрын хүйс” гэх, малыг хоолойгоор нь биш гэдсээр нь өрлөж гаргах /алах/, “өр зөөлөн хүн”, “голыг нь самлах” гэх зэрэг нь цөм хамаатай. Нуур байр, цүүцэн дайн бол монголчуудын цэргийн язгуур арга ухаан мөн.

Тойрох, шивээлэх, хороолох, хүрээлэх сэлт нь хамгаалах тулалдааны арга бөгөөд ер нь Монголчууд газар ухан хамгаалалт нуувч (окоп) хийдэггүй, хад буттай бартаалаг газрыг сонгон тулалдах юм уу, эмээл овоолох, нойтон шар эсгийгээр бамбайлсан хомтой тэмээ хэвтүүлэх, мөчиртэй модыг түрүү талыг эсрэг этгээд рүү харуулан тавих /сөргөө гэнэ/ зэргээр хүрээ бэхлэлт хийж байлддаг. 1696 оны “Зуун модны байлдаан” гэж алдаршсан тулаанд Ану хатан бугын багтай морь зэвлэж, хомтой тэмээгээр бэхлэлт хийн, цөөн шилдэг цэрэг удирдан тулалдаж, Манжийн бүслэлтийг сэтэлж, Галдан бошигтыг зугтаалгасан түүхтэй.

Хот, хэрэм эвдэхдээ хот руу орох голын голдирлыг өөрчилж усанд автуулах юм уу, усгүйдүүлэх, хэрэм рүү олзлогдогсдыг хайр найргүй мацуулах, галт сумаар тасралтгүй харвах, тахалтай тарвага шидэх, удаан хугацаагаар бүслэн хаах зэрэг аргыг хэрэглэж иржээ.    

Ийнхүү монгол цэрэг зохион байгуулалт, зэвсэг хэрэглэл, хүн хүч, сургууль боловсрол, байлдааны арга ажиллагааны хувьд онцгой хэлбэржин хөгжиж, өвөрмөц соёл, түүхийг бүтээн чаджээ.

‍