Монгол Улс ардчилалд шилжсэнээс хойш 30 гаруй жил өнгөрч, энэ хугацаанд улс төр, эдийн засаг, нийгмийн салбарт олон өөрчлөлт гарчээ. Ардчилал нь сонгуулийн үйл явц, эрх чөлөөний баталгаа төдийгүй, хууль сахиулах, хүний эрхийг хамгаалах, төрийн хариуцлагыг хангах зэрэг олон хүчин зүйлсээс хамаардаг. Энэхүү нийтлэлд Монголын ардчилал дэлхийн бусад ардчилсан орнуудтай харьцуулахад ямар түвшинд байна вэ? өмнөх онуудынхаас хэрхэн өөрчлөгдөж байна вэ? бусад орнуудтай харьцуулахад “хаана явна вэ?” гэсэн асуултад хариулахдаа олон улсад хамгийн өргөн ашиглагддаг 4 индексийг авч үзлээ.
Эдгээр ардчиллыг үнэлэх индексүүд нь бодит байдлыг тодорхойлох үүднээс судалгааны арга зүйгээ тогтмол шинэчилдэг. Иймдээ ч НҮБ, Европын Холбоо, Дэлхийн банк, төр засгийн удирдлагууд бодлого боловсруулахдаа уг индексүүдийг ашигладаг.
1. Ардчиллын индекс (Democracy Index)
Экономик Интеллиженс Юнит байгууллагаас 2006 оноос хойш Ардчиллын индексийг гаргах болсон. Уг индекс нь сонгуулийн үйл явц, засаглалын үйл ажиллагаа, улс төрийн оролцоо, улс төрийн соёл, иргэний эрх чөлөө гэсэн хүчин зүйлсийг үндэслэн нийт 0-10 оноогоор үнэлдэг. Улмаар улс орнуудыг бүрэн ардчилсан, хагас ардчилсан, шилжилтийн дэглэм, авторитар дэглэм гэж ангилдаг.
Анх 2006 онд Монгол Улс ардчиллын индексээр 6.6 оноо авч байсан бол 2012 онд 6.35 оноо, 2016 онд 6.62 оноо, 2024 онд 6.54 оноо тус тус авчээ. Өөрөөр хэлбэл манай улс ардчиллын индексээр сүүлийн 20 орчим жилд хэлбэлзэж байгаа бөгөөд 2006 оныхоос тодорхой хэмжээнд буурсан үзүүлэлттэй байна.
Зураг 1. Монгол Улсын ардчиллын индекс, 2024 оны байдлаар
Эх сурвалж: Economic Intelligence Unit, Democracy Index https://ourworldindata.org/grapher/democracy-index-eiu?time=latest
2024 онд манай улс Ардчиллын индексээр 167 орноос 69-р байранд эрэмбэлэгдэж байна.
2. Эрх чөлөөний индекс (Freedom in the World)
Фрийдом Хаус байгууллагаас 1973 оноос Эрх чөлөөний индексийг гаргасан. Улс төрийн эрх чөлөөг сонгох эрх, нэр дэвших эрх г.м 10 үзүүлэлтээр, иргэний эрх чөлөөг хэвлэлийн эрх чөлөө, шашны эрх чөлөө, шүүхийн хараат бус байдал г.м 15 үзүүлэлтээр тус бүр 0-4 хүртэлх оноогоор хэмждэг.
2017 онд Монгол Улс иргэний эрх чөлөөний үзүүлэлтүүдэд 60 онооноос 49 оноо, улс төрийн эрх чөлөөний үзүүлэлтээр 40 онооноос 36 оноо авч, нийлбэрээр 85 оноо авч байжээ.
Эх сурвалж: https://freedomhouse.org/country/mongolia/freedom-world/2017
Харин 2024 онд эрх чөлөөний индексээр Монгол Улс улс төрийн эрх чөлөө 36 оноо, иргэний эрх чөлөө 48 оноо, нийт 84 оноо авч, 200 гаруй орноос 71-рт эрэмбэлэгджээ.
Зураг 2. Монгол Улсын эрх чөлөөний индекс, 2024 оны байдлаар
Эх сурвалж: Freedom House, Global Freedom Index, https://freedomhouse.org/report/freedom-world#Data
2024 оны тус байгууллагын индексээр хамгийн бага оноо авсан үзүүлэлтээр авлигын асуудал, төрийн нээлттэй ил тод байдал, хараат бус хэвлэлийн асуудал, шүүхийн хараат бус байдлын асуудлууд оржээ.
Тус судалгааны тайланд дурдахдаа:
...Монгол Улсад авлига түгээмэл тархсан төдийгүй сүүлийн жилүүдэд уул уурхайн салбарт төрийн оролцоо нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор авлига даамжирсан гэж олон нийт үзэж байна. Хэдийгээр авлигын эсрэг хууль бий боловч хэрэгжилт хангалтгүй...
... Төрийн ил тод, хариуцлагатай байдлыг хангахад чиглэсэн олон хууль, тогтоомж байдаг ч хоорондоо зөрчилддөг, хэрэгжилт хангалтгүй...
... 2023 оны аравдугаар сард zarig.mn сайтын ерөнхий редактор Н.Өнөрцэцэгийн олон нийтийн сүлжээгээр шүүхийн тогтолцоог шүүмжилсэн сэтгэгдлүүдийг “худал мэдээлэл тараасан” хэмээн буруутгаж байсан. Арван хоёрдугаар сард түүнийг эдгээр хэргээр баривчилж, цагдан хорьсон...
...2019 онд батлагдсан хууль тогтоомжоор шүүгчдийг огцруулах саналыг Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд өгөх боломжтой болсон. Ерөнхийлөгч Хүрэлсүх 2021 онд шүүгчийг томилох бүрэн эрхээсээ сайн дураараа татгалзана гэж мэдэгдсэн ч хууль тогтоомжид хараахан тусгаагүй байна. Шүүгчдийн өдөр тутмын ажилд авлига, улс төрийн нөлөөлөл анхаарал татсан хэвээр байна...
...Хөдөөгөөс хот руу ихээхэн хэмжээний шилжилт хөдөлгөөн явагдаж буй нөхцөлд Улаанбаатар хот орон сууц, дэд бүтцийн хүрэлцээ муутай байна. Түүнчлэн өвлийн улиралд агаарын бохирдлыг бууруулах зорилгоор нийслэлд шинээр оршин суух иргэдийг бүртгэхийг хязгаарласан нь шилжин суурьшигчдын нөхцөл байдлыг улам хүндрүүлжээ.
Эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд, ядуурлын түвшинд амьдарч буй хүмүүс зэрэг нийгмийн эмзэг бүлгийнхэн хүний наймааны хохирогч болох эрсдэлтэй хэвээр байна. Тэднийг хүчээр хөдөлмөр эрхлүүлэх, биеийг нь үнэлүүлэх, гуйлга гуйлгах зэрэгт ашиглах тохиолдлууд гарсаар байна. Уул уурхайн салбарын ажилчид мөлжлөгийн шинжтэй нөхцөлд ажиллах явдал түгээмэл бөгөөд БНХАУ-аас гэрээгээр ирсэн ажилчид ч мөн адил хүнд хөдөлмөрийн нөхцөлд ордог. Засгийн газар хүний наймаатай тэмцэх чиглэлээр зарим арга хэмжээ авч байгаа ч авлига уг ажиллагааны үр дүнг бууруулж байна. АНУ-ын Төрийн департаментын 2023 оны “Хүний наймааны тухай тайлан”-д дурдсанаар, Монголын эрх баригчид 11 жилийн турш эрэгтэй хохирогчийг нэг ч удаа бүртгэж чадаагүй бөгөөд тайлангийн жилд хүний наймаатай холбоотой хэргийг өмнөх жилүүдээс цөөн тоогоор шалгажээ.
3.Эрх зүйн засаглалын индекс (Rule of Law Index)
Bорлд Жастийс Прожект байгууллага 2008 оноос Эрх зүйн засаглалын индексийг эрх зүйн засаглал буюу хуулийн хэрэгжилт, авлигын түвшин, засаглалын хариуцлага, хүний эрх, шударга шүүхийн тогтолцоо зэрэг шалгуураар хэмжих болсон.
Зураг 3. Монгол Улсын Эрх зүйн засаглалын индекс, 2024 оны байдлаар
Эх сурвалж: World Justice Project, Rule of Law Index, https://worldjusticeproject.org/rule-of-law-index/global/2024/Mongolia/
Эрх зүйн засаглалын индексээр Монгол улс 2016 онд нийт 1 оноо авахаас 0.54 оноо 57-рт эрэмбэлэгдэж байсан бол 2020 онд 0.53 оноо, 2024 онд 0.53 оноо авч Казакстан улсын дараа буюу 66-рт эрэмбэлэгдсэн.
Хүснэгт 1. Монгол Улсын Эрх зүйн засаглалын индексийн шалгуур үзүүлэлтүүдэд авсан оноо болон эрэмбэ, 2016, 2020, 2024 онуудад
Эх сурвалж: https://worldjusticeproject.org/rule-of-law-index/global/2024/Mongolia/Constraints%20on%20Government%20Powers/
Дээрх хүснэгтээс харахад авлигын түвшин хамгийн бага оноотой буюу хууль дээдлэх ёсны хамгийн сул үзүүлэлт хэвээр байна. 2016 оноос хойш бага зэрэг өссөн ч 2020–2024 онд эрэмбэ өөрчлөгдөөгүй байгаа нь авлигын асуудал ноцтой хэвээр байгааг харуулж байна. Хуулийн хэрэгжилт мөн адил хамгийн бага оноотой байгаа бөгөөд хууль хэрэгжилтийн үр нөлөө сул, хэрэгжилт хангалтгүй байна. 2024 онд бага зэрэг өсөлттэй байгаа ч энэ нь хангалттай бус байна. Иргэний үндсэн эрх эрхийн үзүүлэлт тасралтгүй буурч, эрэмбэ 54-өөс 69 болж муудсан байна. Энэ нь хүний эрх, иргэний эрх чөлөөнд сөрөг нөлөө үзүүлж буй бодлого, хууль тогтоомжийн өөрчлөлт байгааг илтгэж байна. Дэг журам, аюулгүй байдлын оноо буурч, эрэмбэ эрс муудсан (2016: 32 → 2020: 45 → 2024: 58) Энэ нь гэмт хэргийн түвшин өссөн, хууль сахиулах байгууллагуудын үр нөлөө буурсан, олон нийтийн аюулгүй байдлын асуудал нэмэгдсэнийг харуулж байна. Эрх зүйн засаглалын индексийн өөрчлөлтөөс харахад Монгол Улсад хууль дээдлэх ёсны үзүүлэлтүүд буурах хандлагатай байгаа нь хүний эрх, хууль хэрэгжилт, төрийн хяналт, аюулгүй байдалд тулгамдсан асуудлууд байгааг илтгэж байна.
4.Бертельсманн Трансформацийн индекс (Bertelsmann Transformation Index)
Бертельсман сангаас 2003 оноос эхлэн Бертельсманн Трансформацийн индексийг гаргасан. Ардчиллын чанар, зах зээлийн эдийн засаг, засаглалын чанар зэрэг шалгуураар хэмждэг.
Зураг 4. Монгол Улсын Бертельсманн Трансформацийн индекс, 2024 оны байдлаар
Эх сурвалж: https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/MNG
Тус индексээр манай улс 137 орноос 79-рт эрэмбэлэгдсэн байна. Улс төрийн шилжилтийн үзүүлэлтээр 7.25 оноо авч “Тогтвортой бус, доголдсон ардчилал”, Эдийн засгийн шилжилтийн хувьд 5.86 оноо буюу “Хязгаарлагдмал”, Засаглалын индексээр 5.83 оноо авч “Сайн” гэсэн үнэлгээ тус тус авчээ. Тус судалгааны тайланд манай улсыг “Нэг нам засгийн эрхэнд давамгайлах нь Монголын ардчиллын үйл явцад сөргөөр нөлөөлж болзошгүй” гэж дүгнэжээ.
Дүгнэлт
Монголын ардчилал ямар түвшинд байгааг олон улсын 4 гол индексээр үзүүлсэн дүнгээс харахад хэд хэдэн үндсэн үзүүлэлтээр буурсан байгаа нь харагдаж байна. Тухайлбал, хэвлэлийн эрх чөлөө, авлигын асуудал, шүүхийн хараат байдлын асуудлууд дээрх 4 индексийн хүрээнд өмнөх онуудынхаас оноо, эрэмбэ буурахад нөлөөлж байна.
Ардчиллын индексийн индекс нь улс төрийн оролцоо, засаглалын үйл ажиллагаа, иргэний эрх чөлөө, улс төрийн соёл гэх мэт гол шалгуур үзүүлэлтүүдийн үндсэн дээр үнэлэгддэг ч Монгол Улс эдгээр үзүүлэлтүүдэд төдийлөн ахиц дэвшил гаргаж чадаагүй байна. 2024 онд ардчиллын индексийн дүн 6.54 оноо болж, өмнөх онуудаас бага зэрэг буурсан нь ардчиллын тогтвортой байдал хангалтгүй байгаа, мөн улс төрийн оролцоо, иргэний эрх чөлөөний зарим чухал асуудлууд шийдэгдэхгүй байгааг харуулж байна.
Эрх чөлөөний индексийн хувьд улс төрийн эрх чөлөө болон иргэний эрх чөлөөний үзүүлэлтүүд бага зэрэг буурсан нь Монголын эрх зүйн орчин болон хэвлэлийн эрх чөлөө, шүүхийн хараат бус байдалд сөрөг нөлөөлөл үзүүлсэн бодлого, хууль тогтоомжийн өөрчлөлттэй холбоотой. 2024 онд Монгол Улс Эрх чөлөөний индексийн хувьд улс төрийн эрх чөлөө 36 оноо, иргэний эрх чөлөө 48 оноо авч, нийт 84 оноо авсан боловч авлига, төрийн ил тод байдал, хэвлэлийн хараат байдал, шүүхийн хараат бус байдлын асуудлууд нь индексийн хамгийн муу үзүүлэлтүүдээр нэрлэгдсэн.
Эрх зүйн засаглалын индекс нь Монгол Улс дахь хуулийн хэрэгжилт, авлигын түвшин, хүний эрх, шударга шүүхийн тогтолцоо зэрэг асуудлуудыг илрүүлсэн. Тус индексийн үр дүнгээс харахад хууль дээдлэх ёсны үзүүлэлтүүд буурч, авлига, шүүхийн хараат байдал, хүний эрхийн асуудлууд шийдэгдэхгүй хэвээр байгаа нь Монголын ардчиллын тогтвортой байдал, иргэдийн ардчилалд итгэх итгэл буурахад нөлөөлж байна.
Бертельсманн Трансформацийн индексийн хувьд, улс төрийн шилжилтийн үзүүлэлт "тогтвортой бус, доголдсон ардчилал" гэсэн үнэлгээнд эрэмбэлэгдэж, эдийн засгийн болон засаглалын талаар ч гэсэн олон асуудал үүссэн байна. Засаглалын чанар нь олон улсад буурсан үзүүлэлттэй гарч, нэг нам засгийн эрхэнд давамгайлах магадлал өндөр байгааг анхаарах шаардлагатай гэж дүгнэсэн.
Тиймээс ардчилал болон эрх чөлөөний баталгааг бэхжүүлэхийн тулд хууль эрх зүйн орчин, засаглалын хариуцлагатай байдал, авлигын эсрэг бодлого болон иргэний эрх чөлөөний асуудлыг нэн тэргүүнд анхаарах хэрэгтэй.
Ашигласан материал
https://freedomhouse.org/country/mongolia/freedom-world/2024
https://worldjusticeproject.org/rule-of-law-index/global/2024/Mongolia/
https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/MNG
.avif)
.avif)
