Түүхийн товч:
Цагаан сар анхандаа эрт цагийн анчин нүүдэлчин овог аймгуудын ангийн баяр-ангийн хувь хүртээх ёс зан үйл, малчин нүүдэлчдийн идээ цагаагаа нөөцөлж авсны баяр цэнгэл байжээ. 1206 онд Их Монгол Улсаа байгуулж, Чингис хаан их сууринд заларсан баярыг хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгэнд ёслон тэмдэглэснээр ийнхүү Цагаан сар хаврын баяр, Монгол түмний үндэсний баяр болон дэвшжээ.
Энэ цагаас хойш нэгэн жилийг давж, нэгэн оймс элээж, нэгэн сүүдэр нэмж, нэгэн жилийн нүүр үзсэний нижгэр баярыг хаврын хаварт тасалдалгүй тэмдэглэсээр БНМАУ-ын төрийн тэргүүн, ерөнхий сайд, маршал Х.Чойбалсан 1952 оны 1 сарын 26-д Москвад нас барсныг өвлийн адаг сарын битүүнд олон нийтэд мэдэгдэж, цагаан сарыг үндэсний гашуудлын өдөр болгон зарласнаар тасалдаж, ёс мэдэх монголчууд арваад жил нуувар хаавраар шинэлж явжээ.
1960 оны 1 дүгээр сард Ардын Их Хурлын тэргүүлэгчдийн зарлигаар жил бүрийн билгийн улирлын хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгнийг "Нэгдэлчдийн өдөр" болгон зарласнаар ХАА-н үйлдвэрлэлийн ажилчин, албан хаагчид, малчдын нэгэн жилийн ажил хөдөлмөрөө үнэлж дүгнэх Нэгдэлчдийн баяр “тайлангийн” шинжтэй болсон байна. Хот нийслэлийн иргэд цагаан сарыг шинэ жил ёолк /ёлка/-оор сольсон нь одоо ч байр сууриндаа сайн орж чадаагүй, хөгшид нь баярлаж, хөвөөчүүд нь баярлуулдаг маягийн, ёс зан үйл нь бүдгэрсэн, “хэлбэр давамгайлсан” баяр найр болжээ.
Цагаан сарын цэнгэл баяр:
Цагаан сар бол есөн зүйл баяр давхацсан монгол түмний үндэсний баяр мөн болохыг ардын билиг судлаач эрдэмтэн Г.Гантогтох “Монгол зан үйлийн аман яруу найргийн уламжлал” \УБ.,2008\ номдоо тэмдэглэсэн бий.
1. Сүлд цагаан тэнгэрийн хишиг өлзийн баяр
2. Билгийн тооллын шинэ жилийн баяр
3. Насан өлзий хутгийн баяр
4. Түмэн өлзий давхарласан баяр
5. Хайр энэрлийн баяр
6. Хэлхээ бат оршихын баяр
7. Малч түмний баяр
8. Хаврын эхэн хамаг шим соёолохын баяр
9. Цэнгэл наадмын баяр.
Сүлд цагаан тэнгэрийн хишиг өлзийн баяр хэмээх нь төрийн баяр наадам гэсэн санаа юм. Төр улс нь тусгаар, бие даан оршиж байгаагийн баталгаа, бүх нийтийн баяр болно. Шинийн нэгний өглөө нарнаас урьдаж, шинэ хувцас чимгээ асаан эхнэр хүн идээ будаагаа бурхан шүтээн-сүлд цагаан тэнгэртээ дээжилж, харин гэрийн эрчүүд төрийн ордоны зүгт байгуулсан овоо-индэрт \битүүнд овоо индрээ сэргээн засдаг\ очиж, цагаан эсгий дэвсэж, цай, идээний дээж өргөж, арц хүж уугиулж, мөргөнө. Энэ нь уул хангайгаа тахиж байгаа юм шиг харагдаж байвч төр түшилцэх эрс нь сүлд цагаан тэнгэрээ баясгаж, төртэйгөө золгож, дээдлэн хүндэлж байгаа хэрэг юм.
Билгийн тооллын шинэ жилийн баяр хэмээх нь малчин түмний хувьд нэгэн оныг давж, нэгэн оныг түшиж, хуучин жил хулжиж, шинэ жил шилжирч ирсний баяр болно.
Цагийн эхийг угтагч
Цагаан буурал Заяач /Лхам бурхан/-аа залж цэнгэн баярлана. Өвгөн Заяагаач бол монгол Санта юм даа.
Насан өлзий хутгийн баяр хэмээх нь ахмад настнаа өргөж, ачлал хайраа үзүүлэх хүн ёсны халуун баяр. Ургах наран тоононд тусмагц, идээ цагаагаа аван ахмад настныдаа цуглаж, дүүмэд нь гарын алгыг дээш харуулан хадаг дэлгэж, ахмадын тохойг өргөн дэмнэж, “Амар сайн уу?”, “Амар байна уу” гэхчлэн амрыг асуухад ахмад нь хариу ёст мэндчилэн, “Урт настай удаан жаргалтай яваарай”, “Номын далай болоорой” гэхчлэн ерөөж, хацар, духыг үнэрлэн золгоно. Золгож бараад нас, албаны эрэмбээр сууж, хөөрөг, гаанс солилцон тамхилж, ёс төртэй мэндэлнэ. Ахмадаас эхлэн цай барьж, ууц шүүсээ таллан идээ сархдаа дэлгэр тавин тааваар зооглоно. Ахмад настныдаа цуглан залгодог нь насан хутгийн баяр жаргал дэлгэрүүлж буй хэрэг ээ.
Түмэн өлзий давхарласан баяр гэдэг нь хүн бүр нэгэн нас нэмж, нэгэн сүүдэр зэрэгцэж буй давхар баяр болно. Энэ учир амьдралын түүхээ нэгэн оноор зузаалсны тэмдэг болгож, цагаан сараар хүн бүр оймсоо, айл бүр тогооны бариулаа сольдог учиртай. Оймс элээнэ гэдэг нас нэмнэ гэсэн санаа билээ.
Хайр энэрлийн баяр хэмээх нь төрөөс гэмтнээ өршөөж, гавьяатнаа шагнаж, айл бүрээр ахмадаа хүндэлж, балчраа баясгаж бүх хүнд бэлэг өгч, өглөг буянаа арвитгана. Шинээр хүний алга дээш харуулахгүй, бэлэгний хариу өгөхгүй байхыг нэн цээрлэнэ. Шинийн бэлэг бол “ёсны юм”. Заавал хүний гар цайлгана. Хүнд бэлэг өгснөөрөө ядуурчихгүй, жилд орох орлого олзынхоо үүдийг нээж буй хэрэг болно. Мөн ахмад настай, эрхэм хүндэтгэлт хүнд биеэр очин золгож, мэндийг нь мэдэж чадахгүй тохиолдолд итгэлт хүнээр хадаг бичиг хүргүүлэн амрыг нь айлтган мэндчилж, хүндлэл хайраа илэрхийл эрхэм ёсон бий. Ийм их хайрын баяр ажгуу.
Хэлхээ бат оршихын баяр болохын учир битүүнд чанаж бурханд дэвшүүлсэн хонин толгой \төөлэй\-г эхнэр нь эрүүнээс, нөхөр нь толгойноос татан зааж, “Бүх юм дэлгэрлээ битүү юм нээгдлээ” хэмээн хошуунд нь шар тос түрхэн уураг сүүл, шагайт чөмгийн хамт бурханд тавина. Үүний дараа гэрийн дотор хамгийн настай хүнтэй хамгийн бага, ивээл жилтэй хүн эхлэн золгож бүгдээр харилцан золгоно.
Харин эрүү толгой заасан эхнэр нөхөр хоёр “нэг амьтай болж” амрагийн дээд бөгөөтөл золгодоггүй, отгон хүүхэд нь ээжийн хадгийг аавдаа хүргэн өгч, аавын хадаг, тамхийг ээждээ хүргэн ирж ёсолдог байна. Толгой /төөлэй/ бүтэн мал төлөөлөх, уураг сүүл малын хамаг шимийг төлөөлөх, шаант хэлхээ батын бэлгэдэл болдог учиртай.
Цагаан сараар хэн нь хаанахын, хэний үртэй гэр бүл болж, хэдэн хүүхэд багачууд төрж, хэрхэн өсөж өндийж байгаа, ураг удмаа мэдэлцэж, ургийн бичгээ хөтөлдөг байлаа. Өөрөөр хэлбэл өнөө цагийн хэдэн жилд нэг “зохиодог” ургийн баяр жил бүрийн цагаан сараар болдог байжээ.
Малч түмний баяр хэмээх нь өвлийн хатуу хахир цагийг давж, ирж буй цагтай учран золгосны онд мэнд орсны баяр болно. Сүлд тэнгэрт мөргөж ирээд, ууган хургыг оруулан дух магнайд шар тос хүргэн, сүү амсуулан гаргана. Хуц тавих хургыг сонгон ийн ёсолж “цагаалах” нь бий. Малч түмний баярын энэ өглөө малаа арвай будаа шиг өсөхийг бэлгэдэн өмнүүр нь будаа цацаж, хүйтэн боловч дээш хандуулан бэлчээдэг учиртай.
Хаврын эхэн хамаг шим соёолохын баяр хэмээх цагийн эхэнтэй золгосон сайн ерөөлөө хангай дэлхий, лус савдгаа баясгаж тэмдэглэнэ. Эрчүүд индэр овоонд мөргөх үес гэрийн эзэгтэй цагаалгаа аван гэрээ нар зөв гурвантаа гороолж, “Могой гуай, Могой гуай. Зоогоо зоогло” хэмээн будаанаас гэр дээгүүр тавьж лус баясгадаг. Ханш нээж, лус хөдлөөгүй байхад урин залж, унд хоол өгч байгаа нь ашдын амгаланг зөгнөж буй хэрэг юм.
Цэнгэл наадмын баяр учраас бөх барилдаж, морь тэмээ уралдуулж, сур харвалдан, өнөржиж арвижихын бэлгэдэл “хорол”, “шагай”, “алаг мэлхий” “үйчүүр” наадан цэнгэнэ.
Цагаан сарын цээрлэх зан үйл, бэлгэ утга:
- Битүүнд үс угаахгүй, хумс авахгүй. Үсний хар, усны хар, битүүний хар /-нхуй/ гурван их давхцал болох учир тэр.
- Битүүнд усны ганг усаар, дөрвөлжийг эр /зөөлөрч хагараагүй хатуу/ халтар аргалаар дүүргэн тавина. Дөрвөлжийг баян сав гэж хүндшээн нэрлэдэг бөгөөд хэзээ цагт дүүрэн түлштэй байлгахыг эрхэмлэж, эс бөгөөс буянаа дундлахын муу ёр болно гэдэг.
- Золгохгүй байхыг цээрлэнэ. Золгохгүй байх цор ганц тохиолдол нь ойр төрлийн хүн бурхан болоод 49 хонож, хоног хураагаагүй бол гар зөрүүлэн золгохгүй, идээ цагаа засаж шинэлнэ. Хоног хураамагц золгодог учиртай.
- Шинийн тавны дотор хадаггүй золгохыг цээрлэнэ. Эрчүүд хадгаа гээсэн, мартсан зэрэгт хөөрөгний даалингаа барин золгох нь бий.
- Цагаан сараар элдэв хараал, муу хатуу үг хэлэхгүй /хутга ч гэхгүй эсгүүр гэдэг гээч/, хэрэлдэж эвдрэхгүй,
- Аргал түүж, ус авдаггүй ёстой. Тун аргагүй хийх бол шуудайд хэдэн аргал, саванд жаахан ус хийн явдаг ёсон бий.
- Шинийн нэгэнд өвчин хүртэл “амарна”. Ийн хэлэхийн учир нь эл өдөр өвчин хэлэхгүй, эмч дуудахгүй, эмнэлэгт очихгүй байхыг эрхэмлэнэ. Эс тэгвээс жилийн турш “хуучирхах” муу ёр болно.
- Цагаан сарыг өр ширтэй угтахгүй. Ингэхэд хүрвэл, зээл авсан хүндээ шинэ гарахаас өмнө хадаг барин учирлаж, сэтгэл цайлгадаг учиртай.
- Хүний гар хоосон гаргахгүй, бэлэгний хариу өнжөөхгүй.
Цагаан сарын баяр бол хэдэн зууны туршид Монгол төрийн тусгаар оршиж буйн баталгаа, монгол түмний үндэсний үзэл сэтгэлгээ, оршихуйн соёлын үнэт өв маргаангүй мөн билээ. Тиймийн тул ёслол төгөлдөр ёслон тэмдэглэж байгууштай.
.avif)
.avif)