Монгол Улс Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийг 27 жилийн дараа өөрчлөн шинэчлэхээр болж байна. 1998 онд анхлан батлагдсан дөрвөн зүйл заалттай эл хууль хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг бодитоор хамгаалахад хэтэрхий ерөнхий бөгөөд хураангуй гэж дүгнэх нь бий. Тиймээс сүүлийн 10 гаруй жилд шинээр бичих оролдлогууд хэд хэд гарсан ч амжилт олоогүй. Тухайлбал, 2011 оны Ерөнхийлөгч, Засгийн газрын санаачилга хоёр парламент дамжсан ч хууль санаачлагчид татаж авсан. Үүнээс хойш 2014 онд УИХ-ын гишүүн нэр бүхий гишүүд мөн л өргөн барьсан ч хаврын чуулганы босгыг давалгүй сонгуулийн жилтэй золгосноор хууль санаачлагчдад буцааж байв. Ийн явсаар 126 гишүүн, хамтарсан Засгийн газар бүрдсэн онцлог цаг үед дахин өргөн барихдаа шуурхайлах шинжтэй болоод явчихлаа, тэр хэрээр сайжруулах өөрчлөх агуулга олон байгааг иргэний нийгэм, экспертүүд хэлсээр байна. Үүний илэрхийлэл нь, “Засгийн газар хууль санаачлах эрхтэй хэдий ч хууль тогтоох эрх мэдлийн тэнцвэр алдагдсан гэж үзэж болох энэ үед Засгийн газраас өргөн барьсан хуулийн төслийг батлах нь үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөнд сөргөөр нөлөөлнө гэх айдастай байна” хэмээн “Сэтгүүл зүйн инновац хөгжлийн үүр төв” байр сууриа илэрхийлж баримт бичгийн бүрэн хэмжээний судалгааны ажлыг өмгөөллийн байгууллагаар хийлгэжээ. Энэ талаар дараагийн нийтлэлд дэлгэрэнгүй дурдах болно.
Харин энд онцолж хаяглахыг зорьсон гол агуулга бол UNESCO-гоос Монгол Улсын Засгийн газрын өргөн бариад байгаа Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хуульд өгсөн санал зөвлөмж юм.
Угаас хууль санаачлагчид тус хуулийн төслийг боловсруулах ялангуяа үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөтэй холбоотой агуулгыг олон улсын стандарттай нийцүүлэхэд дэмжлэг хүсэж ЮНЕСКО-д хандсаны дагуу Канадын “Хууль ба Ардчилал" төв Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд цогц үнэлгээ хийснээ танилцууллаа. Энэхүү шинжилгээнд ихээхэн ач холбогдол өгч буйгаа манай Засгийн газар илэрхийлж буй бөгөөд “Хууль ба Ардчилал Төв”-ийн гүйцэтгэх захирал, олон улсын шинжээч ноён Тоби Менделийг Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд тусгайлан хүлээж авч уулзав.
Мөн ЮНЕСКО-ийн Зүүн Ази дахь төлөөлөгчийн газар болон Глоб Интернэшнл төвтэй хамтран Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн олон талт хэлэлцүүлгийг зохион байгуулахад НҮБ, судлаач шинжээчдээс эхлээд өргөн хүрээнд анхаарч оролцлоо.
Энэ үеэр “Хууль ба Ардчилал Төв”-ийн гүйцэтгэх захирал, олон улсын шинжээч Тоби Мендел “Монгол Улсын Засгийн газар Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийг шинэчлэн найруулж УИХ-д өргөн барьсан нь эерэг бөгөөд эрүүл чиг хандлага юм. Тус хуулийн төсөл нь хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалахад чиглэсэн болох нь илт байна. Харин хэд хэдэн заалтад өөрчлөлт оруулж сайжруулах шаардлагатай гэж үзэн тодорхой саналыг тусгасан байгаа” гэлээ.
Мөн энэ бол сайн эхлэл гэдгийг онцлоод гэхдээ яг энэ хувилбараараа батлагдвал харамсалтай гэдгийг хэлсэн нь яах аргагүй анхаарууштай. Тэгвэл UNESCO ямар зөвлөмж өгөв, хэрхэн дүгнэв.
UNESCO, олон улсын шинжээч Тоби Менделийн хэлснийг тоймлож харвал хуулийн төсөлтэй холбоотой 46 зөвлөмж өгчээ. Өөрөөр хэлбэл, Засгийн газраас өргөн барьсан Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хууль 45 зүйл заалттай. Гэтэл UNESCO энэ 45 зүйл заалттай хуульд 46 санал зөвлөмж, өөрчлөлт хийх хэрэгтэй гэж үзлээ.
Тухайлбал, хуулийн төслийн ихэнх заалтууд нь хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хамгаалалтыг бэхжүүлэх агуулгатай боловч зарим тохиолдолд хязгаарлалт тогтоосон шинжтэй байна. Хэвлэл мэдээллийн тухай хуулийн төслийг хагас-Үндсэн хуулийн шинжтэй хууль гэж ойлгох нь зүйтэй гэж үзэж хамгаалалтыг хэрхэн бэхжүүлэх болоод тусгагдаагүй асуудлуудыг хөндсөн хоёр хэсгийн 46 зүйл заалт бүхий санал зөвлөмжийг өгч буйгаа албан ёсоор илэрхийлээд байна.
Мөн хүний үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн чөлөөт байдлыг хязгаарласан хууль, захиргааны хэм хэмжээний акт батлахыг хориглоно. Хэвлэл мэдээллийн тухай хуулийг хагас-үндсэн хуулийн шинжтэй хууль гэж тодорхойлон, хэрэв өөр хуультай зөрчилдөх тохиолдолд энэхүү хуулийн заалтыг давуу хүчинтэйд тооцох ёстойг тэмдэглэж тусгавал илүү үр нөлөөтэй байх болно. Зөвхөн “Редакцтай сонин, сэтгүүл, радио, телевиз, цахим хуудас” зэргээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хэлбэрийг жагсааж заах нь сул талтай. Учир нь хэвлэл мэдээлэл Facebook хуудас, Youtube суваг гэх мэт өөр өөр хэлбэртэй байж болно. Үүний оронд уг тодорхойлолт нь редакцын зөвшөөрсөн мэдээ мэдээллийг олон нийтэд, эсхүл олон нийтийн тодорхой хэсэгт тогтмол түгээх зэрэг хэвлэл мэдээллийн үндсэн үүрэгт төвлөрөх нь тохиромжтой. Түүнчлэн, мэргэжлийн хэвлэл мэдээллийн стандартыг харгалзах боломжтой блог хөтлөгчид, олон нийтийн сүлжээн дэх инфлүүнсэрүүд зэрэг сайн дурын үндсэн дээр, бие даан үйл ажиллагаа явуулж буй хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд анхаарал хандуулах хэрэгтэй гэдгийг онцлон дурдсан байв.
Засгийн газраас өргөн барьсан 45 зүйл заалттай Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуульд 46 “алдаа” байна гэж үзэж санал зөвлөмж өгснийг хүргэе.
1. 3.1 болон 3.2 дугаар зүйлүүдэд тусгасан шалгууруудыг хасах нь зүйтэй. Ингэснээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд болон сэтгүүлчийн ажил (сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа)-аар дамжуулан мэдээлэл түгээх бүхий л үйл ажиллагааг тодорхой хамруулна.
2. 3.3 дугаар зүйл зүйлийг хасах нь зүйтэй. Ингэснээр олон нийтийн хэвлэл мэдээллийг байгууллага уг хуулийн зохицуулалтад хамаарна.
3. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн тодорхойлолтыг мэдээллийг хэрхэн, ямар хэлбэрээр түгээж байгаагаар нь бус нийгэмд гүйцэтгэж буй үндсэн үүргээр нь тодорхойлох хэрэгтэй.
4. Дээр дурдсан нөхцөлийн дагуу хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хамрах хүрээнд блог хөтлөгчид, олон нийтийн сүлжээн дэх инфлүүнсэрүүд зэрэг редакцгүй оролцогчдыг оруулах эсэхийг харгалзан үзэх хэрэгтэй.
5. “Сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа” гэх тодорхойлолт үнэхээр шаардлагатай эсэх, хэрэв тийм бол энэ нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр түгээх агуулга бэлтгэхэд сэтгүүлчийн хийж буй үйл ажиллагааг энгийнээр тодорхойлоход чиглэх нь зүйтэй.
6. “Хэвлэл мэдээллийн байгууллага” гэх нэр томьёог бүхэлд нь хасаж, оронд нь ашгийн төлөө болон ашгийн төлөө бус (9 дүгээр зүйлд заасанчлан) хуулийн этгээд гэж тодорхойлон, хуулийн бүх зүйлд “хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл” гэж дурдах нь тохиромжтой. Хэрэв энэ хоёр тодорхойлолтын аль алиныг нь хэрэглэхээр үлдээх тохиолдолд ямар нөхцөлд аль нь хэрэглэгдэх тухай тодорхой, нэг мөр тогтвортой ойлгож хэрэглэх логик тогтоох шаардлагатай.
7. Дээр дурдсанчлан “сэтгүүлч” гэх нэр томьёоны тодорхойлолтыг илүү хялбаршуулж, редакцын багийн гишүүн байх нөхцөлийг хасах нь зүйтэй.
8. “Хамтын хэвлэл мэдээллийн байгууллага” (community media outlet)-ыг хоёр удаа тодорхойлохын оронд 10 дугаар зүйлд заасныг иш татан томьёолох нь оновчтой.
9. 4.1.7 дугаар зүйл болох эх сурвалжийн тухай заалт нь зөвхөн хувь хүний эх сурвалжаар хязгаарлагдах хэрэгтэй бөгөөд 4.1.8 дугаар зүйл буюу эх сурвалж нууцлах эрхийг тогтоосон заалтыг хасах нь зүйтэй (учир нь энэ нь аль хэдийн 13 дугаар зүйлд тусгагдсан).
10. “Ташаа мэдээлэл” болон “илт худал мэдээлэл”-ийн тодорхойлолтыг хялбарчилж, дээр дурдсанчлан илүүц элементүүдийг хасах хэрэгтэй.
11. 6 дугаар зүйлийн тайлбар хэсэгт оруулсан “агуулгын хяналт”-ын тодорхойлолтыг 4 дүгээр зүйл рүү оруулж Монгол хэл дээрх хувилбарт энэ нь бүрэн тодорхойгүй байвал мэдээлэл түгээхээс өмнө тавигддаг хяналт (урьдчилсан цензур)-т хамаарна гэдгийг тодруулах хэрэгтэй.
12. 5.1 дүгээр зүйлийг бүхэлд нь хасах хэрэгтэй. Хэрэв ямар нэг хэсгийг нь үлдээх шаардлагатай бол доор дурдсан мэргэжлийн зохицуулалтын тогтолцоотой холбоотой журамд нэгтгэх хэрэгтэй.
13. 5.2 дугаар зүйлийн бодит мэдээлэл, баримтад тулгуурласан мэдээлэлтэй холбоотой хэсгийг хасах хэрэгтэй.
14. 6.1 дүгээр зүйлийг НҮБ-ын Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 19 дүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт заасан үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг хязгаарлах гурван шалгуурыг хангах нөхцөлийг тусгах байдлаар нэмэлт өөрчлөлт оруулах нь зүйтэй.
15. 6.4 дүгээр зүйлд гамшиг, аюулт үзэгдэл гэж онцолсон заалтыг хасах нь зүйтэй.
16. 6.5 - 6.7 дугаар зүйлүүдэд тусгагдсан зохицуулалтаас гадна төрийн байгууллагууд зар сурталчилгааг хаана байрлуулах (шийдвэрээ зорилтот үзэгчдэд өртгийн үр ашигтай байдлыг харгалзсан хүрэх) обьектив сурталчилгааны шалгуурт үндэслэх нөхцөлийг нэмж тусгах талаар авч үзэх ёстой.
17. 6.8–6.10 дугаар зүйлүүдийн агуулгыг 9 дүгээр зүйлд тусгагдсан олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн тухай ойлголттой хэрхэн уялдаж байгааг тодорхой болгох шаардлагатай.
18. 6.11 болон 7 дугаар зүйлд бусад хуульд заасан гэж дурдсан эшлэлүүдийг энэ хуулийн хүрээнд хэвлэл мэдээллийн зохицуулалтын гол зарчмуудыг тусгасан илүү дэлгэрэнгүй зохицуулалтаар дэлгэрэнгүй тодруулах шаардлагатай (доор тайлбарласны дагуу).
19. 8.1 болон 8.3 дугаар зүйлүүдэд дурдсан “хараат бус байдал” гэдэг ойлголтыг хэвлэл мэдээллийн хараат бус байдлыг хамгаалах тухай ойлголт болохоос биш, хэвлэл мэдээллийн байгууллагад хараат бусаар ажиллах үүрэг оногдуулж буй зүйл биш гэдгийг тодорхой болгох шаардлагатай.
20. 8.2 дугаар зүйлд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл редакцтай байх ёстой гэж заасан нь уг ойлголт аль хэдийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн тодорхойлолтод тусгагдсан тул энэ заалтыг хасах хэрэгтэй.
21. 8.4 дүгээр зүйлд редакцыг мэдээллийн бодит байдлын төлөө хариуцлага хүлээхээр заасныг хасах хэрэгтэй.
22. 8.5 дугаар зүйлд өөрийн зохицуулалтын байгууллагад гомдол гаргахтай холбоотой хэсгийг хасах хэрэгтэй.
23. 13.1 дүгээр зүйлд эх сурвалжийн нууцлалыг хамгаалах эрх нь зөвхөн тухайн эх сурвалж нууцлал хүссэн тохиолдолд хамаарах бөгөөд энэхүү эрх нь хяналтын аргаар цуглуулсан мэдээлэлд эх сурвалжийг тодорхойлох боломжтой бүх мэдээлэл хамаарах болохыг тодорхой заах хэрэгтэй.
24. 13.2 дугаар зүйлийг орлуулах байдлаар, тухайн мэдээллийг өөр эх сурвалжаас олж авах боломжгүй бөгөөд ноцтой гэмт хэргийг мөрдөн шалгах зорилгоор шаардлагатай тохиолдолд шүүх эх сурвалжийг ил болгох шийдвэр гаргах эрхтэй байх зохицуулалтаар солих талаар авч үзэх хэрэгтэй.
25. 13.3 дугаар зүйлийн эхний хэсгийг хасах, харин хоёр дахь хэсгийг зөвхөн эх сурвалж нууцлал хүссэн тохиолдолд хамаарахаар хязгаарлах хэрэгтэй.
26. -9 дүгээр зүйлд “олон нийтийн” гэх нэр томьёоны оронд “олон нийтийн үйлчилгээний” гэдэг нэр томьёог хэрэглэхийг авч үзэх ёстой.
27. Хамтын хэвлэл мэдээллийн байгууллага нь “соёл, зан заншил, сонирхол, үнэт зүйл, онцлог байдлаар нэгдсэн иргэд үүсгэн байгуулж, эзэмших” гэсэн нөхцөлийн оронд хүмүүсийг газарзүйн байрлалаар нэгдсэн бүлэг эсвэл сонирхлоор нэгдсэн бүлэг хэмээн ангилах аргачлалаар солих нь зүйтэй.
28. Хамтын хэвлэл мэдээллийн байгууллагын үйл ажиллагааны хүрээнд тавьсан хязгаарлалтыг дахин анхаарч, өөрсдийн хамрах хүрээний бүлгийг хаана байгаагаас үл хамааран хүрч үйлчлэх боломжтой байхаар зохицуулах хэрэгтэй.
29. Хамтын хэвлэл мэдээллийн байгууллага нь “улс төр, эдийн засгийн ашиг сонирхлоос ангид байх” тухай заалт нь тэдний түгээж буй агуулгад бус, удирдлага болон үйл ажиллагаанд нь хамаарахыг тодорхой болгох хэрэгтэй.
30. Хуульд мөн хамтын хэвлэл мэдээллийн байгууллагын үйл ажиллагаа нь сонгосон бүлгийн хэрэгцээ шаардлага болон үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг хангахад чиглэсэн байх нөхцөлийг тусгах хэрэгтэй.
31. 10.1 дүгээр зүйлд заасан иргэдийн оролцоонд тулгуурлан үйл ажиллагаа явуулах нөхцөлийн оронд, тухайн бүлгийн санал, оролцоог дэмжих зорилгоор жилд дор хаяж нэг удаа уулзалт зохион байгуулах үүрэгтэй байх зохицуулалтаар солих хэрэгтэй.
32. Хууль нь хамтын хэвлэл мэдээллийн байгууллага олон улсын хандивлагчдаас санхүүжилт авах болон арилжааны орлого олох эрхийг хамгаалах хэрэгтэй бөгөөд тэдгээрт зориулсан төрөөс хараат бус санхүүгийн дэмжлэгийн тогтолцоо бий болгох зохицуулалт оруулах хэрэгтэй.
33. Хууль нь хамтын хэвлэл мэдээллийн байгууллага өөр өөр хэлбэрээр үйл ажиллагаа эрхлэх, агуулгаа бүх боломжит харилцаа холбооны хэрэгслээр түгээх эрхийг хамгаалах ёстой бөгөөд хэрэв түгээхэд тусгай зөвшөөрөл хэрэгтэй байгаа бол тэдгээрийг авахад хялбар, өртөг багатай зохицуулалт үйлчлэх боломжийг олгох хэрэгтэй.
34. Дээр дурдсанчлан, хэвлэл мэдээллийн төвлөрлийг зохицуулахтай холбоотой зохицуулалтын зарчмыг энэ хуульд тусгахыг авч үзэх хэрэгтэй.
35. Хэвлэл мэдээллийн өмчлөлийн төвлөрлийг зохицуулахтай холбоотой зохицуулалтын зарчмыг 12.1 дүгээр зүйлд нэмж тусгахыг авч үзэх хэрэгтэй.
36. 12.2 дугаар зүйлийг хассан нь зүйтэй
37. 14 дүгээр зүйлд тусгасан зохицуулалтыг дээр дурдсан саналд нийцүүлэн өөрчлөхийг зөвлөж байна.
38. Хэрэв дээрх зөвлөмжийг хүлээн авахгүй бол Монгол Улсад өөрийн зохицуулалтын тогтолцоо бодитоор байгуулагдаж, тогтвортой үйл ажиллагаа явуулах нөхцөлийг хэрхэн хангах талаар бодолцох хэрэгтэй.
39. Хуульд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг зохицуулдаг байгууллагуудын хараат бус байдлын стандартыг тусгаж, наад зах нь үүнийг шаардлага болгож, түүнд хүрэх зарим үндсэн практик арга замуудыг тусгах хэрэгтэй.
40. Хуульд мөн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн зохицуулалтын гол зорилго болох олон ургалч байдлын стандартыг тусгаж, наад зах нь үүнийг шаардлага болгон тогтоож, энэ чиглэлээр илүү тодорхой стандартуудыг тусгах хэрэгтэй.
41. Хуульд дээр дурдсанчлан сэтгүүлчийн янз бүрийн эрхийг тусгаж, эрсдэлд орсон сэтгүүлчдийг зохих ёсоор хамгаалах үүргийг Монгол Улсын төрд хүлээлгэсэн байх хэрэгтэй.
42. Хэвлэмэл болон дижитал хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд тусгай зөвшөөрөл олгох аливаа тогтолцоог хуулиар үгүйсгэх хэрэгтэй.
43. Өргөн нэвтрүүлгийн тусгай зөвшөөрлийн тогтолцоонд дээр дурдсан нөхцөлүүдийг тусгах хэрэгтэй.
44. Хуульд дээр дурдсан гурван зарчмыг багтаасан олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагын зохицуулалтын зарчмын хүрээг тусгах хэрэгтэй.
45. Хууль нь холбогдох төрийн байгууллагуудад магадлан итгэмжлэх системүүдийг хэрэгжүүлэх үүрэг хүлээлгэж, тэдгээрийн үйл ажиллагааг хэрхэн хэрэгжүүлэх гол зарчмуудыг тогтоох хэрэгтэй.
46. Хуулиар зөвхөн албан тушаалтнууд төрийн нууц задруулсан тохиолдолд хариуцлага хүлээх зарчмыг тогтоох хэрэгтэй.
.avif)
