“Эрүүдэн шүүлт тулгах, хүнлэг бус, хэрцгий хандахаас ангид байх хүний эрхийн хэрэгжилт УИХ-ын хяналтын сонсголыг зохион байгуулж байна. Хяналтын сонсголын эхэнд Комиссын дарга Д.Сүнжид эрүү шүүлт тулгах, хүнлэг бус, хэрцгий хандахаас ангид байх эрхтэй холбоотой хууль тогтоомжийн хэрэгжилт, төрийн байгууллага, албан тушаалтны үйл ажиллагаанд хийсэн ХЭҮК-ын дүгнэлтийг танилцууллаа. Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 22 дахь илтгэлийг хэлэлцсэнтэй холбогдуулан 2023 онд УИХ-ын 35 дугаар тогтоолыг баталж, “Эрүү шүүлт тулгах гэмт хэргийг хараат бусаар мөрдөн шалгах бие даасан бүтэц байгуулах асуудлыг судлан танилцуулах” үүргийг Засгийн газарт даалгасан боловч өнөөдрийг хүртэл тодорхой санал гараагүй гэдгийг тэрбээр танилцуулгадаа цохон тэмдэглэлээ.
Комиссоос хийсэн судалгаанаас үзэхэд, 2016-2023 оны хооронд эрүү шүүлт тулгах 14 гэмт хэргийг гурван шатны шүүхээр шийдвэрлэсэн. Шүүхээр 30 хүнд холбогдох 14 хэргийг хянан шийдвэрлэсэн. Эрүү шүүлт тулгах гэмт хэрэгт цагдаагийн байгууллагын 21, тагнуулын байгууллагын 5, Авлигатай тэмцэх газрын-2, прокурор-1, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагын-1 албан хаагчид тус тус эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэсэн ба үүнээс 20 хүнд торгох ял, 6 хүнд хорих ял оногдуулж, 1 хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлж, 3 хүнийг цагаатгаж шийдвэрлэсэн байна. Эрүү шүүлт тулгах гэмт хэргийн хор уршгийг авч үзвэл, хүнд гэмтэл учирсан-1, хүндэвтэр гэмтэл учирсан-1, хөнгөн гэмтэл учирсан-6, гэмтэл учраагүй-6 бүртгэгдсэн.
ХЭҮК-т ирсэн гомдол мэдээллийн агуулгаас үзэхэд, эрүү шүүлт тулгах, хүнлэг бус харьцаж байгаа үйлдлийн 24 нь мэдүүлэг авах үед хоол унд өгөхгүйгээр, тодорхойгүй байдлаар удаан хугацаанд байлгасан. Харин 23 нь цагдан хорино, гэр бүлийн хүмүүсийг нь хорино гэх зэргээр айлган сүрдүүлсэн, 13 нь элдэв хараалын үгээр хэлсэн, 37 нь бие махбодод халдсан, 4 нь бага насны хүүхдийн дэргэд чанга дуугаар орилж айлган сүрдүүлсэн гэж гомдолд дурдсан байна. Засгийн газраас эрүү шүүлтийг хараат бусаар мөрдөн шалгах чиг үүрэг бүхий албыг 2019 онд Улсын Ерөнхий прокурорын газрын дэргэд байгуулах асуудлаар Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд өөрчлөлт оруулах хуулийн төсөл боловсруулж УИХ-д танилцуулсан боловч дэмжигдээгүй гэдгийг Д.Сүнжид дарга онцоллоо.
Комисст хорих анги, цагдан хорих төвүүдээс эрүү шүүлтэд өртсөн тухай гомдол, мэдээлэл тогтмол ирж байна. ХЭҮК-ын судалгаанд оролцсон хоригдлуудын 22,5 хувь нь ямар нэгэн байдлаар эрүү шүүлт, хүнлэг бус харилцаанд өртсөн гэж, 30,2 хувь нь бусдыг эрүүдэн шүүлтэд өртсөн гэж хариулжээ. Эрүү шүүлт тулгах, хүнлэг бус харьцах хандлага, үйлдэл таслан зогсоогдохгүй байсаар байна. Бие махбодод халдах хэлбэрээс сэтгэл санааг шаналган зовоох арга хэлбэрт хувьсан өөрчлөгдсөн байна гэж Комисс дүгнэж байна.
Төрийн нууц, гүйцэтгэх ажил, нууц мөрдөн шалгах ажилтай холбоотойгоор үйлдэгдэж, хяналт тавих, нотлоход хүндрэлтэй болж байна. Эрүү шүүлтийн хохирогчид хохирлоо барагдуулах зөрчигдсөн эрхээ сэргээлгэхийн тулд төрийн маш олон шаталсан тогтолцоотой тулж дахин хохирч байна. Хорих ял эдлэх, баривчлах шийтгэл эдлэх хүмүүсийн тоо нэмэгдэж байгаатай холбоотойгоор хорих анги, баривчлах төв болон хүний эрхийг хязгаарлах газруудад эрүүдэн шүүх, хүнлэг бус харьцах эрсдэл бодитойгоор нэмэгдсэн. Хорих ангиудын орчин нөхцөл НҮБ-ын хоригдолтой харьцах наад захын жишиг дүрэм, Насанд хүрээгүй хоригдогчдыг хамгаалах зарчимд нийцсэн байдлаар сайжрахгүй байна. Эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ авах эрх хангагдахгүй байна. Хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан, 3 шатны шүүхээр шийдсэн, эрүүгийн хариуцлага хүлээсэн гэх байдлаар эрүү шүүлтэд өртсөн асуудлаа шийдвэрлүүлж чадахгүй тохиолдол байна.
Д.Сүнжид “Эрүү шүүлт тулгасан, хэлмэгдүүлсэн гэх Комисст ирэх гомдол мэдээлэл жилээс жилд нэмэгдэж байгааг анхаарч бодлогын хувьд шийдвэр гаргах нь зүйтэй. Шүүхэд итгэх олон нийтийн итгэл суларч, нийгэм талцалд хуваагдаж байна. Стандартын шаардлага хангасан өрөө тасалгаагүй, байр хүртээмжгүй, гэмт хэрэг, зөрчил үйлдсэн хүнд албадан эмчлэх арга хэмжээг ижилхэн орчин нөхцөлд хэрэгжүүлж байгаа зэрэг нь эмчлүүлэгчийн эрхийг зөрчиж байна. Хорих ангиудад сэтгэцийн эмгэгтэй хүмүүс нэмэгдэж байгаа ч эмнэлгийн чанартай албадлагын арга хэмжээ хэрэглэх явдал хангалтгүй байна. Сүүлийн 10 жилийн хугацаанд цэргийн анги, байгууллагад 468 гэмт хэрэг, сахилгын зөрчил бүртгэгдсэний 242 нь зэвсэгт хүчинд, 217 нь хилийн цэрэгт, 9 нь дотоодын цэрэгт хамааралтай байна. Цэргийн алба хаагчдын дунд дүрмийн бус харьцаанаас үүдэлтэй гэмт хэрэг, зөрчил, хүний амь эрсдэх нөхцөл байдал гарсаар байгаа нь хүний эрхийн мэдлэг ойлголт хангалтгүй, хариуцлагын тогтолцоо сул байгаатай холбоотой. Гэмт хэрэгт сэжиглэгдсэн хүнээс гэм буруугаа өөрөө нотлохыг шаардах, мэдүүлэг авахыг албадах хандлага гарсаар байна. ХЭҮК-оос хийсэн хяналт шалгалт, урьдчилан сэргийлэх үзлэг, иргэдээс ирүүлсэн гомдол, мэдээллээс үзэхэд тайлбар, мэдүүлэг авахад зориулсан тусгайлан бэлтгэсэн өрөө хүрэлцээгүй, камерын хяналт хангалтгүй, камерын дүрс бичлэгийг хадгалах, хамгаалах, хуулбарлан авах боломж хомс зэрэг нөхцөл түгээмэл байна. Хэрэгт холбогдсон хүнтэй уулзах, мэдүүлэг авах ажиллагааг ихэнх тохиолдолд мөрдөгч, эрүүгийн мөрдөгчид албан өрөөндөө хэрэгжүүлж байна. Эрүү шүүлтийн хохирогчдыг үр нөлөөтэй хамгаалах, хохирол нөхөн төлүүлэх, хохирогчдыг нөхөн сэргээхэд чиглэсэн эрүүл мэнд, нийгэм, сэтгэл зүйн үйлчилгээ үзүүлэх, нийгмийн амьдралд эргэн ороход дэмжлэг үзүүлэх хууль эрх зүйн орчин дутмаг байгаагаас хохирлоо нөхөн төлүүлэхэд цаг хугацаа зарцуулах, процессын олон үе шатыг дамжих, ач холбогдол бүхий нотлох баримтыг гаргуулан авах явцад олон саад бэрхшээл тулгарч байгаа нь хохирогч дахин хохирох нөхцөл байдал үүсэж байна. Эрүү шүүлт тулгах гэмт хэргийг хараат бусаар мөрдөн шалгах бие даасан нэгжийг байгуулах асуудал шийдвэрлэгдэхгүй байгаад Комисс шүүмжлэлтэй хандаж байна. Бүх насаар хорих ялыг Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тусгай нэгжид эдлүүлж байгаа бөгөөд хоригдлууд хорих байранд болон чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх, хоригдлын өдөр тутмын үйл ажиллагааны явцад хоорондоо харилцах ямар ч бололцоогүй, халуун усанд орох, агаарт гарах, эргэлт уулзалт авах, хөндлөнгийн эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтантай уулзалт ярилцлага хийхдээ байнгын хатуу хяналттай (гар, хөлийн гавтай) байлгах, хоёр хоригдлын дунд нэг зурагт үзэх боломжтойгоор хорих байрны гадна хананд байрлуулсан хэдий ч техник хэрэгсэл, сургалтын материалууд цаг үеэсээ хоцорсон, бүх насаар хорих ялын онцлогт нийцүүлэн амьдрах орчин нөхцөлийг бэлтгэхэд бодлогын түвшинд орхигдуулж, шаардлагатай хөрөнгө оруулалт хийгдээгүй, 1-6 жилийн хугацаанд хоригдлоор ямар ч хөдөлмөр эрхлүүлээгүй байна” гэлээ.
Тиймээс
1. Эрүүдэн шүүх болон бусад хэлбэрээр хэрцгий, хүнлэг бусаар буюу хүний нэр төрийг доромжлон харьцаж шийтгэхийн эсрэг хорооноос өгсөн зөвлөмжийн хэрэгжилтийг 2 жил тутамд үнэлж, бодит ахиц дэвшил гаргахад чиглэсэн эрх зүйн орчин бүрдүүлэх, шаардагдах хөрөнгө оруулалтыг шийдвэрлэх.
2. Эрүү шүүлт тулгах гэмт хэргийн шинж, тодорхойлолт, эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх ажиллагаанд холбогдох эрх зүйн зохицуулалтыг НҮБ-ын “Эрүүдэн шүүх болон бусад хэлбэрээр хэрцгий, хүнлэг бусаар буюу хүний нэр төрийг доромжлон харьцаж шийтгэхийн эсрэг конвенц”-д нийцүүлэн боловсронгуй болгох.
3. Эрүү шүүлт тулгах гэмт хэргийг хараат бусаар мөрдөн шалгах бие даасан тогтолцоог бүрдүүлж, чадавхыг бэхжүүлэх.
4. Эрүү шүүлтийн хохирогчийг хамгаалах, зөрчигдсөн эрхийг сэргээх, эрүүл мэнд, нийгэм, сэтгэл зүй, эд хөрөнгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэх, нөхөн төлбөр олгох бие даасан хуулийг батлах.
5. Цагдан хорих, хорих ангийн орчин нөхцөл, эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ, эм, эмнэлгийн хэрэгслийн чанар, хүртээмжийг сайжруулж, эмч, эмнэлгийн ажилтны тоог нэмэгдүүлэх.
6. Албадан эмчилгээ, эмнэлгийн чанартай албадлагын арга хэмжээ хэрэглэх эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгож, хууль тогтоомжийн уялдаа холбоог хангах, түүнийг хэрэгжүүлэх дэд бүтэц, орчин нөхцөл, эмчилгээний арга зүй, аюулгүй байдлын арга хэмжээг сайжруулах.
7. Мөрдөн байцаалтын шатанд гүйцэтгэх ажил, нууц мөрдөн шалгах ажиллагааны үр дүнд олж авсан нотлох баримтыг шүүхийн шатанд ил болгож, нээлттэй хэлэлцүүлэх эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх.
8. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 25.1 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт “мөрдөгч мэдүүлгийг мэдүүлэг авах шаардлага хангасан өрөөнд авна” гэсэн заалтыг нэг мөр хэрэгжүүлэх, мэдүүлэг авах өрөөний хүрэлцээ, цагдаагийн алба хаагчдын ажиллах орчныг сайжруулахад шаардлагатай санхүүжилтийг шийдвэрлэх.
9. Эрүүдэн шүүх болон бусад хэлбэрээр хэрцгий, хүнлэг бусаар буюу хүний нэр төрийг доромжлон харьцаж шийтгэх үйлдлийн хор уршиг, урьдчилан сэргийлэх сургалт соён гэгээрлийн үйл ажиллагааг эрчимжүүлж, үүрэг хүлээсэн байгууллага бүр зөвлөл байгуулах, орчин үеийн чиг хандлагад нийцсэн сургалтын хөтөлбөр боловсруулж, хэрэгжүүлэх.
10. Бүх насаар хорих ялыг бие даасан ялын төрөл болгон хуульчлах, энэ төрлийн ял эдлүүлэх дэглэм, зохион байгуулалт, сургалт, хөдөлмөрийн стандартыг хүний эрхийн зарчимд нийцүүлэх, бүх насаар хорих ял эдлүүлж буй хоригдогчдын орчин нөхцөлийг сайжруулах, тус нэгжид ажиллаж байгаа алба хаагчдын хөдөлмөрийн нөхцөл, ажил үүргийн зохион байгуулалтыг нарийвчлан зохицуулах арга хэмжээг шуурхай авах.
11. Цэргийн албаны болон Цэргийн алба хаагчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль тогтоомжийг хүний эрхийн зарчим хэм хэмжээнд нийцүүлэх, шүгэл үлээсэн цэргийн алба хаагчийн эрхийг хамгаалах эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх;
12. Цэргийн алба хаагчдын хөдөлмөрлөх эрх, ажиллах орчин нөхцөлийг сайжруулах, хил хамгаалалтыг мэргэжлийн цэрэг, технологийн тусламжтайгаар зохион байгуулах чиглэлээр хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх.
13. Цэргийн албанд хүний амь нас эрсдэх, эрүүл мэнд хохирох явдлыг таслан зогсоох, цэрэг татлагын эрүүл мэндийн үзлэгийн нэр төрөл, зохион байгуулах хугацааг нэмэгдүүлэх, чанарыг сайжруулах, үзлэг хийж буй эмч, эмнэлгийн ажилтны хариуцлагыг сайжруулах, учирч болзошгүй эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авах.
