Хүний эрхийн олон улсын өдөр өнөөдөр тохиож байна. Эл өдрийг тохиолдуулан УИХ-ын гишүүн, Хүний эрхийг хангах Ажлын хэсгийн гишүүн Х.Баасанжаргалтай ярилцлаа.
Хүний өмчлөх, эд хөрөнгөө захиран зарцуулах эрхийг албан тушаалтанд хариуцуулж өгсөн
-Бидний өдөр тутамд мөрдөгдөж буй хууль тогтоомж хүний эрхийг зөрчиж байгаа эсэхийг багагүй хугацаанд судалсан гэлээ. Үр дүн ямар гарав, засаж сайжруулах зүйлс хэр байна вэ?
-Монгол Улсын хэмжээнд хэрэгжиж буй хууль тогтоомжуудыг хүний эрхийн “линз”-ээр буюу Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээ конвенц, түүний хэрэгжилтийг хэрхэн хангаж байгаа эсэх болон ХЭҮК-ын зөвлөмжийн дагуу хянаж үзлээ. Үүн дээр тухайн асуудлаараа мэргэшсэн салбар бүрийг төлөөлсөн 20 гаруй хуульч ажилласан. Бид улсын хэмжээнд мөрдөгдөж байгаа 800 гаруй хуулиас өдөр тутамд байнгын давтамжтай хэрэглэгддэг 300 гаруй хууль, 800 орчим заалтад шүүлт хийж үзээд хууль тогтоомжоор дамжуулан хүний эрхийг зөрчиж байна гэдгийг судлаачид гаргаж ирлээ. Үндсэндээ жил гаруйн хугацаанд судалгааг хийсэн.
Хэд хэдэн бодит жишээ ярья л даа. Гаалийн ерөнхий хуулин дээр Гаалийн ерөнхий газрын дарга нь хүний эд, хөрөнгө бараа хурааж авах журмыг батална гэж заасан. Энэ нь хүний өмчлөх, эд хөрөнгөө захиран зарцуулах эрхийг албан тушаалтанд хариуцуулж өгсөн. Гэтэл Үндсэн хуулиар хүний өмчлөх, эд хөрөнгөө захиран зарцуулах эрхийг хуулиар захиран зарцуулна гэсэнтэй зөрчилдөж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, гүйцэтгэх байгууллагын албан тушаалтанд хууль тогтоох байгууллага эрх мэдлээ шилжүүлсэн нь төр иргэн, бизнес эрхлэгчдийн хооронд маш олон үл ойлголцлыг бий болгодог.
Гэр бүлийн хүчирхийллийн тухай хуульд алба хаагч дуудлагаар очоод хамгийн түрүүнд хохирогчийг тусгаарлана гэж заасан байдаг. Ихэнх тохиолдолд эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд хохирогчоор тогтоогддог байтал тэднийг тусгаарлах байранд аваачих болдог. Гэтэл зарим нөхцөл байдалд хүчирхийлэл үйлдсэн этгээдийг өөр тийш нь шилжүүлэх, тусгаарлах нь оновчтой байж болох талтай.
Нэлээн сүүлд баталсан Биеийн тамир спортын хуульд тамирчин, дасгалжуулагч улс төрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, улс төрийн үйл ажиллагаанд оролцох эрхийг хязгаарлачихсан байгаа юм. Гэтэл энэ нь хүний Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан эрхийн асуудал шүү дээ. Цаашлаад тамирчин улс төрийн үзэл бодлоо илэрхийлэхээр ямар хариуцлага хүлээх талаар хуулийн механизмыг нь судлаад үзэхээр спортын хороод буюу улс төрийн томилгоогоор очсон албан тушаалтан тамирчны ёс зүйн асуудлыг шийдвэрлэх зохицуулалттай. Улс төрийн томилгоогоор очдог спорт хороодын дарга нар хэн нэгэн тамирчин, дасгалжуулагчдын улс төрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг нь хянаж, хариуцлага тооцох механизмыг эргэж харах шаардлагатай. Ингэж хүний эрхэд дураараа халддаг хязгаарлалт тавьдаг байж болохгүй.
Оюуны өмчийн тухай хуульд хувь хүний өөрийн нэр дээр бүртгүүлсэн ашигтай загвар, оюуны бүтээлийг таван жилийн хугацаанд ашиглахгүй бол өөр хэн нэг сонирхогч этгээдэд шилжүүлж өгнө гэж заасан. Энэ мэтээр хүний эрхийг хязгаарласан хууль тогтоомжуудаа эргэж харахгүй бол болохгүй.
Мөн иргэдийн оролцооноос эхлээд зохицуулахгүй орхигдуулсан орон зай нэлээдгүй бий. Тухайн орон нутаг, салбарын яам, сан шийдвэр гаргахдаа эрх ашиг нь хөндөгдөж болзошгүй этгээдийг зайлшгүй оролцуулж саналыг нь авах процессыг хуулиудад нарийвчилж тусгаагүй байгаа нь ажиглагдлаа.
-Хүний эрхийг ноцтой зөрчсөн эдгээр хууль журмыг хэр хугацаанд өөрчлөх боломжтой вэ. Цаашид процесс хэрхэн явагдах вэ?
-УИХ-ын даргын тушаалаар 50 гаруй ажлын хэсэг байгуулагдсаны нэг нь Хүний эрхийг хангах Ажлын хэсэг гэж хэлж болно. Эдгээр ажлын хэсгүүд өөрсдийн салбарт хөндөгдөж байгаа асуудлыг олж харж судалж, ярьж хэлэлцэж, засаж сайжруулаад гарц шийдлээ бариад орж ирэх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, хүний эрх зөрчиж буй зүйл заалтуудаа өөрчилж засахаас гадна технологийн дэвшил зэргээр салбарын зохицуулагдахгүй байгаа асуудлаа эрэмбэлж шийдэх орон зайг гаргаж өгч байгаа гэсэн үг.
Хүний эрхийг зөрчиж буй хууль тогтоомжуудыг өөрчлөхийн тулд хууль өргөн барих, Засгийн газар, салбарын яамдтай зөвшилцөх, олон нийтийн санал бодлыг сонсох зэргээр процесс үргэлжилнэ. Хэр хугацаанд өөрчлөгдөх нь тухайн асуудлаасаа хамаарах байх. Энэ утгаараа УИХ-аас байгуулсан 50 гаруй ажлын хэсэг өөрсдийн судалж ирсэн асуудлаа өөрчилж шинэчлэх юм бол энэ парламент түүхэн үүрэг гүйцэтгэнэ гэж харж байгаа. Гишүүдийн хувьд ч хууль тогтоох үндсэн үүргээ хэрэгжүүлэх шаардлага гарч ирж байна гэсэн үг.
-Ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнийг хэрхэн харж байна вэ. Зөвхөн гишүүдийн өнгө үзэмж, хувийн тоглолтоор явах вий гэдэг эргэлзээ төрж магадгүй?
-УИХ-ын гишүүдээс гадна салбарын яам, мэргэжлийн байгууллага, судлаачид оролцоод хамтраад явах учраас асуудлыг нэлээн өргөн хүрээнд авч үзэх боломжтой. Нэг санаа зовоож буй зүйл нь төр талаа илүү авч үзээд иргэдийн оролцоог орхигдуулах вий гэж бодож байна. Тиймээс энэ тал дээр Ажлын хэсэг онцгой анхаарч байгаа.
Парламент хүний эрхийг нэг номерт эрэмбэлсэн. Одоо гүйцэтгэх л үлдэж байна
-Шинэ парламент ирэх дөрвөн жилийн стратеги төлөвлөгөөгөө баталлаа. Хүний эрхийн асуудлыг ямар хэмжээнд авч үзэж тусгасан вэ?
-Хүний эрхийг нэг номерт эрэмбэлсэн. УИХ-ын стратеги төлөвлөгөөний хамгийн гол зорилго бол хүн төвтэй, хүндээ ээлтэй, хүний эрхийг хангасан бодлого. Одоо гүйцэтгэх л үлдэж байна.
-Та хуульч гишүүний хувьд хүний эрхийг хангах, хамгаалах тал дээр хэр оролцоотой, санаачилгатай байгаа вэ?
-Хүний эрхийг хангах үндэсний хөтөлбөр дээр нэлээн анхаарч ажиллалаа. Энэ удаагийн парламент Хүний эрхийг хангах үндэсний хөтөлбөрийг баталж чадах юм бол сонгуулиас үл хамаарч Монгол Улс хүний эрхийн тогтвортой бодлоготой болно гэж найдаж байгаа. Өмнө нь 2003 онд Хүний эрхийг хангах үндэсний анхны хөтөлбөрийг баталсан. Тухайн үед судлаачид 20 жилээр харж хөтөлбөрийг баталсан юм билээ. Гэвч харамсалтай нь үр дүнтэй хэрэгжсэн үү гэвэл, үгүй.
Одоогийн олон нийтэд танилцуулж буй Хүний эрхийг хангах үндэсний хоёрдугаар хөтөлбөр Монгол Улсын дунд хугацааны хөгжлийн бодлоготой уялдаж 10 жилийн хугацаанд бүх салбар, яамд хүний эрхийн асуудалд ямар ахиц дэвшил гаргах вэ гэдэг үр дүн, шипиг нь гаргаж өгч байгаа гэсэн үг. Үүнтэй уялдуулж бүх салбар яамд ажлаа төлөвлөх, төрийн механизм ажиллах ёстой.
-Хөтөлбөрийн гол ач холбогдол, онцлох агуулгыг юу гэж харж байгаа вэ. ХЭҮК-оос жил бүр УИХ-д өргөн барьдаг илтгэлүүд гишүүдийн шүүгээнд дарагдаад өнгөрдөг нөхцөл байдал өөрчлөгдөх үү?
-ХЭҮК хөтөлбөрийг голчлон боловсруулж өнгөрсөн хугацааны 20 гаруй илтгэлээ тусгаж байгаа. Мөн цаашид 10 жилийн хугацаанд Засгийн газар юу хийх шаардлагатай байгааг саналдаа тусгаж өгөх юм. Тэгэхээр энэ удаагийн хөтөлбөрийн үндсэн суурь бол ХЭҮК-оос жил бүр гаргадаг илтгэлүүд байсан гэж хэлж болно. Хоёрдугаарт, манай улс олон улсын гэрээ конвенциудад нэгдээд байгаа боловч хэрэгжилт, тайлагнал хангалтгүй явж ирсэн. Үүнд онцгой анхаарах ёстой. Хүний эрхийн асуудлыг хуулиар баталгаажуулахаас гадна төр хүний эрхийг хангах, хамгаалах, хүндэтгэх ёстой. Хамгийн гол нь биелүүлэх нь чухал. Тэр дундаа орон нутгийн механизмд илүүтэй анхаарах шаардлагатай. Хүний эрх зөвхөн хууль тогтоох байгууллагын асуудал биш бүх байгууллага, үе шат, орон нутгийн байгууллагын оролцоо зайлшгүй байх ёстой. Энэ ч утгаараа хөтөлбөр дээр орон нутгийн үүрэг ролийг онцгой гаргаж өгсөн.
Дараагийн асуудал бол Үндсэн хуулийн цэц. Хүний үндсэн эрхийн маргааныг цэц шийдвэрлэх шаардлагатай. Хүний үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг шүүхээр шийдвэрлэсний дараа хүний эрхийн үүднээс цэц хянаж үзэх нь зүйтэй. Зарим тохиолдолд шүүхэд буцаадаг, эргэж хардаг байх ёстой буюу шүүх эрх мэдлийн байгууллага Үндсэн хуулийн цэцийн уялдааг хүний эрхийн агуулгаар зангидах юм.
Ингэж байж хэрэглээнд орж хяналтын механизм бий болно гэж харж байгаа. Үндсэн хуулийн цэцтэй холбоотой энэ агуулга 2003 оны хөтөлбөр байсан ч хэрэгжээгүй. 20 жилийн дараа дахиад бичээд сууж байна гэсэн үг. Хүний эрхийн асуудал тасралтгүй байх нь чухал учраас байнгын ажиллаж байх ёстой.
-ХЭҮК орон байр, хүний нөөцөөс эхлээд бэрхшээл ихтэй. Эдгээр асуудлыг хэзээ шийдвэрлэх вэ?
-2023 онд ЗГХЭГ-аас ХЭҮК-ыг өөрийн гэсэн байртай болгох амлалт өгсөн. Ер нь хуулиараа ч комисс өөрийн байртай байх ёстой. Гэвч 20 гаруй жил түрээсийн байранд үйл ажиллагаа явуулж байна. Тиймээс ЗГХЭГ-аас энэ жил газрын асуудлыг шийдвэрлэж гэрчилгээг нь гардуулж өгсөн. Ирэх жилийн төсөвт тухайн газар дээр баригдах барилга байгууламжийнх нь зураг төсвийн зардлыг тусгахаар ажиллаж байна. Энэ парламентын хугацаанд комисс өөрийн гэсэн байртай болох ёстой гэж харж байгаа. Мөн Засгийн газар болон МАН-ын мөрийн хөтөлбөрт туссанчлан Монгол Улс Ази номхон далайн хүний эрхийн сургалт судалгааны төв болох амбиц бий. Олон улсын анхаарлын төвд ороод ирэх юм бол дэд бүтэц, хангамжийн асуудал шийдэгдэхэд нэлээн дөхөмтэй болох болов уу гэж найдаж байна.
.avif)
